همه چیزهایی که برق می‌زنند
باور غلط : نقاط نورانی که در آسمان شب دیده می‌شود، ستارگان هستند.
باور صحیح : به جز ستارگان، اجرام دیگری نیز در آسمان شب وجود دارد که ما می‌توانیم با چشمان غیرمسلح آنها را ببنیم.
ستارگان گوی‌های بزرگی از گاز بسیار گرم هستند که به واسطه‌ی نورشان می‌درخشند. در سطح، دمای آنها هزاران درجه است و در داخل دمایشان بسیار بیشتر است.
ولی به جز ستارگان در آسمان شب میهمان‌های دیگری داریم. که بر زیبایی آسمان می‌افزایند.
1ـ سیارات :
سیارات منظومه‌ی شمسی را نیز می‌توان در مواقع خاصی از سال در آسمان با چشمان غیرمسلح رصد کرد. که پرنورترین سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی که به واسطه‌ی مدارش از دیگر سیارات پرنورتر است و بیشتر در آسمان دیده می‌شود سیاره زهره می‌باشد. سیارات دیگر مانند مریخ و زحل و… را نیز می‌توانیم در آسمان ببنیم. ولی برای پیدا کردن آنها در آسمان نیاز به استفاده از نقشه‌های آسمان شب داریم. زیرا در بین این همه نقطه‌ی نورانی تشخیص آنها بدون تلسکوپ کار سختی است. سیارات به واسطه‌ی انعکاس نور خورشید هستند که دیده می‌شوند. و بر عکس ستارگان جای ثابتی در آسمان ندارند. هر سیاره سرعت خاص خود را دارد.
2ـ ماه :
یکی از اجرامی که همه آن را می‌شناسیم ولی ستاره نیست، ماه زمین می‌باشد. ماه نیز به واسطه‌ی انعکاس نور خورشید دیده می‌شود. نسبت بازتاب ماه 07/0 می‌باشد که نسبتی بسیار کم است. ولی به واسطه‌ی فاصله‌ی بسیار نزدیک آن به سیاره زمین ما آن را تا این اندازه نورانی می‌بینیم.
3ـ کهکشانها :
کهکشانها نیز در آسمان شب دیده می‌شوند. کهکشانها به علت فاصله‌ی بسیار زیادشان از ما فقط به صورت نقطه‌ای نورانی مشاهده می‌شوند. البته در تلسکوپ‌های بزرگ می‌توان با بزرگنمایی بیشتری آنها را رصد کرد. به عنوان مثال کهکشان امراه المسلسله (آندورمدا) در عرضهای جغرافیایی شمالی دیده می‌شود و دو کهکشان معروف به ابرهای ماژلانی در عرضهای جنوبی.
در تصویر زیر با كهكشانهایی طرف هستیم که بین 400 تا 800 میلیون سال پس از انفجار بزرگ به وجود آمده‌اند. در یك تخمین مناسب در تصویر فراژرف هابل بیش از 10000 كهكشان دوردست ثبت شده‌اند در حالیكه منطقه مورد تصویربرداری كه مساحتی معادل یك دهم قطر ماه كامل را دارد در بررسی‌های انجام شده با تلسكوپهای زمینی تقریبا خالی به نظر می‌رسد. این منطقه در صورت فلكی كوره و در جنوب صورت فلكی جبار قرار دارد.
4ـ شهابسنگ‌ها :
زمین همیشه در معرض بمباران شهابسنگ‌ها است. هر سال بین 20000 تا 100000 تن ماده از فضای بیرون به جو زمین وارد می‌شود. این مواد اندازه‌های مختلفی دارند. اکثر آنها ذراتی به قطر چند صدم میلیمتر تا چند میلیمتر هستند. بعضی‌ها هم ممکن است سنگ‌هایی به وزن چند صد کیلوگرم باشند. آنها خرده ریزهایی هستند که از تشکیل منظومه‌ی شمسی باقی مانده‌اند. وقتی منظومه‌ی شمسی از سحابی اولیه تکوین یافت و خورشید و سیارات و قمرها به وجود آمدند، مقداری از ماده‌ی سحابی بر جای ماند. حتماً دیده‌اید که نانواها خمیر بزرگی را روی میز پهن می‌کنند و آن را به تعداد نان‌هایی که می‌خواهند بپزند تکه تکه می‌کنند. پس از تکه کردن خمیر، یا به اصطلاح چونه گرفتن، مقداری از خرده خمیر و آرد باقی می‌ماند. ذرات و سنگ‌هایی هم که در فضای میان سیارات منظومه‌ی شمسی می‌گردند در واقع همین خرده ریزهای باقی مانده از ماده‌ی سحابی اولیه‌اند. برخی از آنها، مثل سیارک‌ها و دنباله‌دارها، بزرگ‌اند و با تلسکوپ دیده می‌شوند. ولی بیشترشان کوچک و ذره بینی‌اند.
این خرده ریزهای کوچک را شهابواره می‌نامند. وقتی شهابواره وارد جو زمین می‌شود اصطکاکش با مولکول‌های هوا چنان شدید است که ملتهب می‌شود و می‌سوزد و ملکول‌های اطراف خود را نیز گرم و درخشان می‌کند. در این موقع می‌بینیم که ستاره‌ای کوچک در آسمان به راه افتاده است و حرکت می‌کند. این تیرهای نورانی رونده، یا شهاب‌ها، از منظره‌های زیبای آسمان شب هستند. در جایی که آسمان صاف و تاریک است و افق وسیعی دارد، می‌توان پنج شش شهاب را در هر ساعت دید. دانشمندان تخمین می‌زنند که در مدت 24 ساعت، در حدود 200 میلیون شهابواره وارد جو زمین می‌شود.
شهاب‌ها لحظه به لحظه کوچکتر و کم نورتر می‌شوند، چون می‌سوزند و ماده‌ی آنها تمام می‌شود. ولی بعضی وقت‌ها شهابواره آن قدر بزرگ است که تا رسیدن به سطح زمین همه‌ی ماده‌ی آن نمی‌سوزد و به صورت تکه سنگی بر زمین می‌افتد. این سنگ، سنگی است که شکارش آرزوی منجمان آماتور است.
طبیعی است که شهابواره‌های بزرگ، به صورت شهاب‌های پرنور دیده شوند. برخی از آنها چنان پرنورند که آسمان را روشن می‌کنند و خطی نورانی از خود به جای می‌گذارند. این خط نورانی ممکن است چند دقیقه در آسمان دوام بیاورد. هر چه شهاب پرنورتر باشد، احتمال این که همه‌ی ماده‌اش نسوزد و بخشی از آن به زمین بیفتد، بیشتر است.
5ـ سحابی‌ها :
سحابی ابر وسیعی از گاز یا گاز و غبار در فضا است، که نقطه آغاز تولد ستارگان است . در فضای میان ـ ستاره‌ای. چگالی متوسط ماده در سحابی چندین هزار اتم در سانتیمتر مکعب است. دما فقط چند درجه بالاتر از صفر مطلق ، فرضاً 3 کلوین است.
در آغاز، یعنی وقتی که نخستین نسل ستارگان پدید آمد، سحابی‌ها فقط مرکب از هیدروژن و هلیوم (عمدتاً هیدروژن به اضافه‌ی درصد کمی هلیوم) بودند.
نود و چند عنصر طبیعی دیگر در هسته‌ی ستارگان پرجرم بسیار سوزان به وجود آمدند. این عناصر در پی فوران‌های نواختری و انفجارهای فاجعه آمیز ابرنواختری از هسته‌ی ستارگان به سحابی راه یافتند.
ستارگان نسل‌های بعدی علاوه بر هیدروژن و هلیوم شامل درصد بسیار کمی از همه (یا تقریباً همه‌ی) عناصر طبیعی دیگر می‌شدند.
6ـ ابرنواخترها :
مرگ ستارگان پرجرم و درخشان بسیار تماشایی‌تر از ستارگان معمولی مانند خورشید است. آنها پس از آن که در پایان زندگی خود متورم شده و به ابَرغولی جوشان و خروشان بدل شدند، در انفجار مهیب ابرنواختری از هم می‌پاشند. هنگامی که آتش ابرنواختر برمی‌فروزد نورانیت ستاره به طور اعجاب‌آوری افزایش می‌یابد که بسیار بیشتر از افزایش نورانیت در مورد نواختران است. در حالی که وقتی نواختر به حداکثر درخشندگی خود می‌رسد به یکی از نورانی‌ترین ستارگان کهکشان تبدیل می‌شود، ابرنواختر ممکن است به چنان نورانیتی دست یابد که با مجموع نورانیتهای تمام ستارگان کهکشان برابری کند، نورانی‌ترین ابرنواختران مشاهده شده در کهکشان‌های دیگر گاه از خود کهکشان چندین بار پرنورتر بوده‌اند.
گه‌گاه در طول قرون منجمان از ظهور ستاره‌ی جدید در آسمان در حیرت شده‌اند. در ژوئیه‌ی 1054 میلادی منجمان چینی ظهور ستاره‌ی میهمان (ایشان آن را چنین می‌خواندند) را ثبت کرده‌اند. ستاره‌ی میهمان به مدت سه هفته در روز مشهود بود و تا دو سال پیش از آنکه به ژرفای تاریکی برود شب‌ها دیده می‌شد. اکنون باقیمانده‌ی این ابرنواختر سحابی خرچنگ است. ستاره‌های میهمان دیگری نیز دیده شده‌اند. مثلاً در نوامبر 1572 تیکوبراهه درصورت فلکی ذات الکرسی ستاره‌ی جدیدی را دید. او کتابی درباره‌ی این مشاهداتش نوشت که عنوان آن به لاتین De Nova Stella (راجع به ستاره‌ی جدید) بود. پس از تیکو همه ستارگان جدید را نواختر نامیدند. در دهه‌ی 1930 شناخته شد که یک رده‌ی خاص از این ستارگان جدید وجود دارد که متشکل از ستارگان منفجر شونده است. این انفجارات نام ابرنواختر را برخود گرفتند. در سال 1604 نیز کپلر موفق به رویت یک ابرنواختر دیگر شد. گرچه از ابرنواختر تیکو کم فروغ‌تر بود اما از هر جسم ستاره‌ای در آسمان نورانی‌تر دیده می‌شد. آخرین ابرنواختر پرنور تقریباً در نزدیکی ما در سال 1987 در ابر ماژلانی دیده شد که بعد از حدود 400 سال پرنورترین ابرنواختر دیده شد بود.
7ـ ستاره‌های دنبالهدار :
ستارگان دنبالهدار بر خلاف اسمشان به هیچ وجه ستاره و منبع تولید انرژی نیستند و نامگذاریشان فقط به دلیل شکل ظاهریشان است که مثل ستاره‌ای هستند که دنباله‌ای داشته باشد. دنباله‌دارها کره‌هایی از گاز و غبار هستند. هنگامی که این کره‌ی منجمد به خورشید نزدیک می‌شود، در اثر تصعید گازها و غبارها، هاله‌ای مه آلود در اطراف جسم اصلی دنبالهدار (هسته) و دمی بلند در اطراف آن تشکیل می‌دهند. پس از این به بعد اگر کسی به شما گفت که «وای! چقدر ستاره توی آسمون هست!» براش توضیح بدید که این همه نقطه‌ی نورانی که در آسمان دیده می‌شود، فقط ستاره نیست. و اجرام پر نور دیگری نیز هستند که ما می‌توانیم آنها را از روی زمین ببینیم.
نویسنده : علیرضا سرمدی
