همه آن چیزی که در مورد رویت هلال باید بدانی

مقدمه:

آغاز ماه قمری و رویت هلال شب اول ماه همیشه دغدغه اصلی مسلمانان بوده است و این مهم، به خصوص در مورد ماه مبارک رمضان و ماه ذی الحجه که دو فریضه واجب روزه و حج در آنها انجام می‌شود، از اهمیت بیشتری برخوردار می‌شود. در اینجا سعی کرده ام با توضیح کامل مساله رویت هلال، معیارهای رویت پذیری هلال و شیوه های رصدی هلال، شما را با آنچه در شامگاه بیست و نهمین روز ماه قمری می‌افتد آشنا کنم تا دیگر در این زمینه با مشکلی مواجه نشویم. هم چنین در پایان این مقاله به بررسی چگونگی آغاز ماه شوال وعید سعید فطر در کشورمان و دیگر کشورهای اسلامی خواهیم پرداخت.

هلال چطور تشکیل می‌شود؟

در فضا، زمین به دور خورشید می‌گردد و ماه نیز به دور زمین گردش می‌کند. مدار حرکت زمین به دور خورشید، دایره البروج نام دارد، ولی مدار ماه به دور زمین بر دایره البروج منطبق نیست و با آن 5 درجه اختلاف دارد. این اختلاف اندک اثرهای گوناگونی دارد؛ از جمله این که هر ماه پدیده های خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی روی نمی دهد.

اگر به عنوان یک ناظر زمینی به آسمان نگاه کنیم، دایره البروج را به صورت خطی منحنی در آسمان می‌بینیم که از میان صورتهای فلکی عبور می‌کند. مرکز خورشید دقیقاً روی دایره البروج حرکت می‌کند. اما مسیر حرکت ماه که با دایره البروج اختلاف دارد، گاهی بالای دایره البروج قرار می‌گیرد و گاهی پایین تر از آن. اگر دایره البروج را به عنوان یک محور مختصات فرض کنیم، می‌توان مختصات دایره البروجی را به این شکل تعریف کرد:

از هر نقطه آسمان، خطی عمود بر دایره البروج رسم می‌کنیم. فاصله این نقطه تا پای عمود، عرض دایره البروجی نام دارد و فاصله پای عمود تا نقطه صفر دایره البروج، طول دایره البروجی. نقطه‏ی صفر طول دایره البروجی، نقطه اعتدال بهاری است که محل تلاقی دایره البروج با استوای سماوی است.

استوای سماوی، امتداد استوای زمین است که در کره آسمان، دایره عظیمه استوای سماوی را پدید می‌آورد. آغاز ماه نو را «مقارنه» می‌نامیم. در این حالت، طول دایره البروجی ماه و خورشید یکسان است. اگر مدار ماه منطبق بر دایره البروج بود هر ماه شاهد یک پدیده خورشید گرفتگی و یک پدیده ماه گرفتگی بودیم؛ ولی در شرایط فعلی ماه دارای عرض دایره البروجی است و این اتفاق هر چند ماه یکبار روی می‌دهد. فاصله متوسط هر مقارنه تا مقارنه بعدی ماه 53/29 روز است، یعنی 29 شبانه روز و 12 ساعت و 43 دقیقه و 12 ثانیه. به این مدت، «دوره هلالی ماه» می‌گوییم. یعنی فاصله زمانی بین دو هلال یکسان ماه 53/29 روز است. این دو هلال یکسان می‌تواند دو ماه نو، دو تربیع اول یا دو بدر کامل باشند. بدین ترتیب یک ماه قمری به طور متوسط 53/29 روز به طول می‌کشد.

هنگامی که مقارنه صورت گرفت، ماه هلالی آغاز می‌شود؛ هلال از سمت راست خورشید به سمت چپ می‌آید و ماه از آسمان صبحگاهی به آسمان شامگاهی تغییر مکان می‌دهد. از این پس، ماه پس از خورشید غروب می‌کند، ولی حالا حالاها هلالی برای دیده شدن وجود ندارد.

حتماً دیده اید که همیشه یک روی ماه به سوی زمین است. دلیل این پدیده، برابر بودن دوره گردش وضعی و گردش انتقالی ماه است که در اثر قفل شدگی گرانشی ماه و زمین ایجاد شده است. اگر ماه گردش وضعی نداشت (گردش وضعی سبب ایجاد شبانه روز می‌شود)، در حرکت به دور خورشید بخش های مختلف خود را نشان می‌داد و ما می‌توانستیم تمام سطح ماه را مشاهده کنیم. ولی حرکت وضعی سبب می‌شود ماه دقیقاً به همان اندازه بچرخد که در اثر حرکت انتقالی تغییر چهره می‌دهد. از این رو حدود 59 درصد سطح ماه از روی زمین قابل مشاهده است. با این توصیف متوجه شده اید شبانه روز در ماه برابر شبانه روز زمینی است. پس سرعت حرکت خورشید در آسمان بسیار کندتر از زمین است.

هنگامی که مقارنه صورت گرفت، خورشید در افق ماه شروع به طلوع می‌کند. در لبه ماه، رشته کوههایی وجود دارند که موجب می‌شوند نور خورشید به سطح ماه نتابد؛ درست مثل کوهی که جلوی خورشید را گرفته و تا خورشید از پشت کوه طلوع نکند، نوری به مناطق پشت کوه نمی رسد. چون سرعت حرکت خورشید در آسمان ماه خیلی کم است، زمان بسیار بیشتری طول می‌کشد تا خورشید از پشت موانع طلوع کند و سطح ماه را روشن کند.

اختر شناسی فرانسوی به نام آندره دانژون، طی محاسباتی نشان داد اگر جدایی زاویه ای ماه و خورشید زیر 7 درجه باشد، هلالی تشکیل نمی شود.

«جدایی زاویه ای» فاصله خورشید و ماه در آسمان زمین و از دید یک ناظر است که بر حسب درجه بیان می‌شود. هنگامی که جدایی زاویه ای ماه و خورشید به 7 درجه رسید، نخستین نور به سطح رو به زمین می‌تابد و لبه باریکی از ماه روشن می‌شود. البته هنوز عوارضی چون کوه های بسیار مرتفع یا گودال‌ها وجود دارند که سبب می‌شود هلال ماه پیوسته نباشد و قطعه قطعه ظاهر شود. هر چه زمان بیشتری بگذرد، فاصله هلال از خورشید بیشتر می‌شود و هلال هم بزرگ تر، ضخیم تر و پر نورتر می‌شود.

شاید بپرسید چرا

«حد دانژون» بر حسب جدایی زاویه ای تعریف شده است. جالب این است که حد دانژون هنوز دقیقاً تعریف نشده است. زیرا نه حد تجربی مشاهده هلال به آن حدود رسیده است و نه محاسبات دقیقی در این زمینه صورت گرفته است، ولی روشنایی هلال فقط به چگونگی موقعیت ماه و خورشید و زمین بستگی دارد. از سوی دیگر، مدار ماه بیضوی است و سرعت حرکت ماه به دور زمین متغیر است. اگر ماه در حضیض مداری باشد و به زمین نزدیکتر باشد، سرعتش بیشتر است و اگر در اوج مداری باشد و از زمین دورتر باشد، سرعتش کمتر است. وقتی سرعت متغیر باشد، زمان رسیدن به جدایی 7 درجه هم تفاوت می‌کند. از این رو تنها کمیتی که متغیر نیست، جدایی زاویه ای است.

عوامل تأثیر گذار بر رویت هلال

فرض کنیم غروب روز بیست و نهم ماه قمری فرا رسیده است. در اینجا بررسی می‌کنیم هلالی که در آسمان حضور دارد، چگونه است و در چه شرایطی بهتر دیده می‌شود. اگر در زمان غروب خورشید، جدایی ماه از خورشید کمتر از حد دانژون باشد، مسلماً هیچ هلالی تشکیل نشده است و چیزی برای دیدن وجود ندارد. ولی اگر جدایی ماه و خورشید بیشتر از حد دانژون باشد، آنگاه هلال تشکیل شده است و ویژگیهای آن مانند عرض دایره البروجی، ارتفاع و اختلاف سمت، منطقه رصدگاه در بهتر شدن وضعیت رصدی آن دخالت دارند. در اینجا به برخی از این عوامل اشاره خواهیم داشت.

هلال شب اول ماه معمولاً هلال نازکی است و به سختی دیده می‌شود. برای دیدن این نوع هلالها باید تا مدتی بعد از غروب آفتاب صبر کرد. از این رو موقعیت ماه در آُسمان و مدت حضورش در آسمان پس از غروب خورشید از اهیمت بسیار بالایی برخوردار است. اگر دو هلال را با جدایی زاویه ای یکسان در نظر بگیریم، هلالی بهتر دیده خواهد شد که ارتفاع بیشتری داشته باشد. هر چه ارتفاع ماه در لحظه غروب خورشید بیشتر باشد، ماه دیرتر غروب می‌کند. در این صورت هم آسمان تاریک تر می‌شود و هم ماه در منطقه ای تاریک تر از آسمان حاضر می‌شود و هم ماه از این فرصت بیشتر استفاده می‌کند و از خورشید بیشتر فاصله می‌گیرد که به نوبه خود، به بزرگی و درخشندگی هلال می‌افزاید.

اگر عرض دایره البروجی ماه مثبت باشد هم شرایط هلال بهتر از حالتی است که عرض دایره البروجی منفی داشته باشد؛ زیرا ماه ارتفاع بیشتری خواهد داشت. از سوی دیگر، هر چه مناطق جنوبی و غربی زمین برویم، شرایط هلال بهتر خواهد شد. هر چه به مناطق جنوبی برویم، ارتفاع ماه افزایش خواهد یافت؛ زیرا ماه نسبتاً به زمین نزدیک است و تغییر موقعیت در چشم انداز ماه تأثیر گذار است. از طرف دیگر هر چه به غرب برویم، خورشید دیرتر غروب می‌کند، لذا ماه هم دیرتر غروب می‌کند و در این فاصله زمانی به شرایط بهتری می‌رسد. اگر هلالی که مورد نظر است، در حضیض مداری خودش باشد هم شرایط بهتری خواهد داشت؛ زیرا سرعت حرکتش بیتشر خواهد شد و در فاصله زمانی اندک به جدایی بیشتری از خورشید خواهد رسید.

با این تفاصیل، بهترین هلال برای مشاهده، هلالی است که :

• در حضیض مداری باشد
• عرض دایره البروجی مثبت داشته باشد
• در بیشترین ارتفاع ممکن از خورشید قرار گرفته باشد.
• در یک منطقه وسیع هم بهترین منطقه برای مشاهده آن هلال، جنوب غربی آن منطقه است.

معیارهای رویت هلال

متاسفانه تعداد هلال های ضعیف و بحرانی رویت شده در طول تاریخ که مشخصاتشان ثبت شده باشد، بسیار اندک است و تنها حدود 200 رکورد است. از این جهت نمی توان معیار دقیقی برای رویت پذیری هلال تدوین کرد. متخصصان برای تدوین چنین معیارهایی، ابتدا مشخصات این هلال‌ها را محاسبه می‌کنند و سعی می‌کنند بین هلال های دیده شده و دیده نشده رابطه ای پیدا کنند. معیارهایی که در حال حاضر وجود دارند، اغلب بر اساس موقعیت ماه نسبت به خورشید در زمان غروب خورشید تعیین شده اند که از آن جمله می‌توان به «معیار رصد خانه آفریقای جنوبی» و «معیار پرفسور محمد الیاس» اشاره کرد. معیارهای دیگری هم وجود دارند که اندکی پیچیده تر هستند و در آنها چند ویژگی هلال در یک کمیت تعریف شده خلاصه می‌شوند؛ همانند «معیار پرفسور برناردیالوپ» از رصد خانه گرینویچ. در چند سال اخیر چند هلال بسیار بحرانی توسط رصدگران ایرانی رویت شده است که از سوی این معیارها رویت ناپذیر محسوب می‌شوند. از این رو به نظر می‌رسد باید این معیارها راتصحیح کرد تا روال بهتری بر آزمون رویت پذیری هلال برقرار شود.

برای مشاهده هلال باید چه کرد؟

در گذشته مردم در غروب روز بیست و نهم ماه به بالای تپه یا پشت بام می‌رفتند و هلال را در افق غربی جستجو می‌کردند. حال مرجعی برای بررسی درستی هلال دیده شده وجود داشت یا نه را خبر نداریم. اما امروز با در اختیار داشتن انواع نرم افزارها و ابزارهای محاسباتی، این روش بسیار ابتدایی است. نخستین کاری که باید انجام داد به دست آوردن مشخصات هلال است که این کار به وسیله نرم افزارهای عمومی نجوم مانند starry Night ، Skypro ، Redshift و نرم افزارهای اختصاصی رویت هلال چون Moon Calc (تهیه شده توسط دکتر منذر احمد) به سادگی انجام پذیر است.

با این نرم افزارها می‌توان موقعیت ماه و خورشید را در هر منطقه و هر زمانی به دقت محاسبه کرد. سپس نوبت به انتخاب محل رصدگاه می‌رسد.

رصدگاه مناسب برای رویت هلال باید منطقه ای با افق غربی باشد، زیرا در چنین مناطقی معمولاً غبار کمی وجود دارد و افق حداقل تا ارتفاع صفردرجه صاف است. اگر افق منفی صاف هم وجود داشت که چه بهتر، زیرا بیشتر می‌توان ماه را تعقیب کرد. البته در کنار این خواص باید نیم نگاهی هم به شرایط جوی، امنیت رصدگاه، صعب العبور نبودن مسیر رصدگاه و راحتی رصدگر داشت.

قدم سوم، فراهم آوردن ابزار و وسایل مورد نیاز رصد است. ابزار اپتیکی قوی مانند تلسکوپ، دوربین دو چشمی یا دوربین تک چشمی، خودروی نقلیه، رایانه، ابزارهای جهت یابی و غیره، همه و همه باید قبل از رصد کردن باز بینی شوند و نسبت به صحت عملکردشان اطمینان حاصل شود. به خصوص نسبت به کیفیت اپتیکی ابزار و دقت درجه بندی های آن باید بسیار حساس بود.

پس از انجام تمام هماهنگی‌ها نوبت به رصد کردن در روز موعود می‌رسد. یادتان باشد حداقل یک ساعت قبل از غروب آفتاب در رصدگاه حاضر باشید. ابزارها را باید به دقت مستقر کرد و نسبت به تراز بودنشان مطمئن شد. برای تنظیم دوربین یا تلسکوپ می‌توان از عوارض زمینی بسیار دور دست یا سیاره زهره اسفاده کرد و اگر فیلتر خورشیدی در اختیار بود، با خود خورشید، دوربین را فوکوس کرد. حواستان باشد هیچ گاه بدون فیلتر به خورشید نگاه نکنید، زیرا به چشم صدمه جدی وارد خواهد شد. خورشید بهترین شاخص برای موقعیت سنجی است. البته اگر تلسکوپ موتور دار متصل به رایانه در اختیار داشته باشید، می‌توان تلسکوپ را مستقیماً به سوی ماه نشانه رفت. ولی از آنجا که بیشتر ابزارها مجهز به موتور نیستند، روش دیگری در زیر پیشنهاد می‌شود :

محل غروب خورشید را با نشانه ای زمینی علامت گذاری کنید و زمان دقیق غروب آفتاب را ثبت کنید. غروب آفتاب، زمانی است که آخرین کمان قرص خورشید از دیده‌ها محو می‌شود. بر اساس مختصات محاسبه شده توسط نرم افزار می‌توان سمت و ارتفاع محل غروب خورشید را به دست آورد. حال دوربین را روی محل غروب خورشید تنظیم می‌کنیم و مختصات روی ابزار اپتیکی را بر روی مقدار خوانده شده تنظیم می‌کنیم. حال ابزار ما کاملاً تنظیم شدده است و فقط باید بر اساس مختصات ماه، دوربین یا تلسکوپ را به آن جهت تنظیم کرد و هلال را در میدان دید جستجو کرد.

اگر هلال را دیدیم چه کنیم؟!

اگر در جستجوی هلال هم مشکوک به هلالی را دیدید، باید از هویت آن جسم مطمئن شوید. حداقل سه بار چشم خود را باز و بسته کنید، مطمئن شوید جسم دیده شده توهم نیست. سپس به آرامی ارتفاع دوربین یا تلسکوپ را پایین بیاورید و محل هلال را با نشانه ای زمینی علامت گذاری کنید. مجدداً تلسکوپ را بالا بیاورید و هلال را پیدا کنید. اگر مجدداً هلال را دیدید، شکل هلال را با آنچه نرم افزار نشان می دهد مقایسه کنید. اگر هم شکل بودند، به احتمال زیاد هلال را درست پیدا کرده اید. سعی کنید بقیه افراد گروه هم هلال را مشاهده کنند و اگر مقدور بود از هلال تصویر برداری کنید. این چنین می توان مطمئن بود گزارش رویت شما تأیید می شود.

معیار آغاز ماه قمری

آنچه تا کنون ذکر شد، چگونگی رویت هلال با ابزار بود، ولی هیچ یک از اینها نمی تواند نشان دهنده آغاز ماه قمری باشد. آغاز ماه قمری را باید مرجع دینی اعلام کند. تنوع فتواهای اثبات آغاز ماه قمری هم کم نیست.

برخی معتقدند گواهی دو نفر مرد مسلمان عادل برای آغاز ماه قمری کافی است. برخی دیگر معتقدند هر منطقه ای باید مستقل از مناطق دیگر ماه را آغاز کند و برخی برای یک کشور، یک روز را اعلام کنند. برخی دیگر هم معتقدند رویت هلال در یک منطقه برای تمام مناطق زمین که در یک شب به سر می برند، کافی است. از سوی دیگر، برخی فقط رویت هلال را با چشم غیر مسلح قبول دارند و برخی دیگر، استفاده از ابزار اپتیکی را بلامانع دانسته اند.

از نظر مقام معظم رهبری، رویت هلال با چشم شرط است و استفاده از ابزار اپتیکی همانند دوربین دو چشمی و تلسکوپ مانعی ندارد. هم چنین اگر کارشناسان علم نجوم بر عدم رویت یک هلال توافق داشته باشند، نظر آنها کافی است و تمامی گزارش های رویت هلال مردود خواهد بود. هم چنین اگر در کشور ایران، هلال در بخشی از کشور قابل رویت بود و در بخشی دیگر غیر قابل رویت، وضعیت شهرهای مهم کشور اعم از مشهد، تهران، تبریز، اصفهان و شیراز و اهواز ملاک خواهد بود که در این میان شهر تهران نقشی کلیدی بر عهده دارد.

شایان ذکر است تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران که از سوی مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران استخراج می شود، بر اساس نظریات فقهی رهبر معظم انقلاب و با محاسبات بسیار دقیق تنظیم می شود و از دقت بسیار بالایی برخوردار است.

نکته ای که در اینجا باید به آن اشاره کرد، اشتباهی است که معمولاً از سوی برخی مردم در رویت هلال صورت می گیرد. تجربه نشان داده است بسیاری از مردم از شکل هلال اطلاعی ندارند و گاه، ابر یا دود هواپیما را با هلال اشتباه می گیرند. از سوی دیگر، پانزده درصد افرادی که به استهلال می پردازند، دچار توهم رویت می شوند، یعنی هلالی وجود ندارد ولی مغز تصور می کند هلال را می بیند. توهم یک ویژگی مغز است و هیچ ارتباطی به تجربه، رفتار و سن افراد ندارد، حتی منجمان حرفه ای هم ممکن است دچار توهم شوند. 15 درصد آمار کمی نیست، مثلاً اگر در یک کشور هزار نفر به جستجوی هلال بپردازند، یکصد و پنجاه نفرشان به توهم رویت مبتلا می شوندو بدیهی است گزارش رویت هلال ارائه می دهند. این توهم رویت می تواند مشکلاتی را در آغاز ماه قمری به شیوه سنتی سبب شود. خوشبختانه نظریات فقهی مقام معظم رهبری این مشکل را به خوبی حل کرده است.

آیا این باورها درست است؟

1- ماه های قمری، یکی در میان 29 روزه و 30 روز هستند.

این باور کاملاً نادرست است. متوسط طول ماه قمری 53/29 روز است، یعنی فراوانی ماههای 30 روزه اندکی پیش از ماههای 29 روز است. طبق تقویم، حداکثر سه ماه قمری 29 روزه و حداکثر 4 ماه قمری 30 روزه می توانند پشت سر هم قرار گیرند. این که ماه قمری یکی در میان 29 روزه و 30 روزه باشند، صرفاً یک قرارداد برای تطبیق ماهها و سالهای قمری با تاریخ شمسی چند صد سال پیش است و هیچ پایه علمی ندارد.

2- رویت در شرق برای مناطق غربی حجت است، زیرا شرایط هلال در غرب به مراتب بهتر است و سهولت رویت هلال بیشتر.

این موضوع همیشه درست نیست. همان طور که در نقشه خطوط رویت پذیری هلال مشاهده می کنید، این مناطق با مرزهایی سهموی از هم جدا شده اند. به وضوح مشخص است مناطقی وجود دارند که هلال در آنها رویت پذیر است، ولی در شمال غربی یا جنوب غربی آنها رویت پذیر نیست. بدین ترتیب این جمله را باید به این شکل تصحیح کرد. در یک عرض جغرافیایی، رویت در شرق برای مناطق غربی حجت است، زیرا ...

3- اگر یک شب نور زمین تاب دیده شود، دلیلی است بر رویت پذیری هلال در شب قبل از آن.

هلالی که ما می بینیم و بسیار درخشان است، در اثر بازتاب نور خورشید از سطح ماه تشکیل می شود. ولی زمین نیز نور خورشید را بازتاب می کند و نور بازتابی، سطح ماه را با درخششی کمتر روشن می کند. تا قبل از تربیع اول و پس از تربیع دوم، قرص تاریک ماه نیز مشخص است که در اثر نور زمین تاب روشن شده است. برخی به اشتباه فکر می کردند هلال شب دوم حتماً باید نور زمین تاب داشته باشد و این دلیلی بر رویت پذیر بودن هلال شب قبل است، در صورتی که رویت پذیری هلال را وضعیت هلال در همان شب مشخص می کند. مسلماً در فاصله 24 ساعت زمان بین دو غروب خورشید ماه در آسمان جا به جا می شود و به شرایط رصدی به مراتب بهتری می رسد، ولی این دلیل بر رویت پذیری هلال شب قبل نمی شود.

4- بزرگی هلال شب بعد، نشانه ای از رویت پذیری هلال شب قبل است.

این گفته کاملاً نادرست است. در رویت پذیری هلال فقط بزرگی و درخشندگی هلال نقشی ندارد، بلکه ارتفاع ماه در زمان غروب خورشید هم نقش دارد که اهمیتش به اندازه فاز (درخشندگی) هلالی است. ممکن است یک هلال دارای درخشندگی بسیار زیادی باشد، به طوری که در شرایط مناسب بتوان آن را با چشم هم مشاهده کرد. ولی اگر همین هلال در موقعیتی قرار گیرد که تنها چند دقیقه پس از غروب خورشید غروب کند، حتی با ابزار اپتیکی هم قابل رویت نیست. همانطور که در شکل ملاحظه می کنید، اگر هلال دارای عرض دایرة البروجی منفی باشد، ارتفاع بسیار کمتری نسبت به هلالی دارد که عرض دایرة البروجی مثبت دارد. در نتیجه هلال اول بسیار زودتر غروب می کند و چون آسمان در آن لحظه بسیار روشن است قابل رویت نیست. در حالی که هلال دوم در فاصله زمانی نسبتاً زیادی پس از خورشید غروب می کند و آسمان در آن لحظه به قدری تاریک شده که هلال به سادگی مشاهده می شود.

وقتی یک روز می گذرد، هلال خیلی بزرگ تر و درخشان تر می شود و به موقعیت بهتری می رسد، بنابراین مشخص است که این هلال قطعاً قابل مشاهده است ولی هلال در شب قبل از آن به هیچ وجه قابل مشاهده نبوده است.

5- اگر ماه قمری یک روز زودتر شروع شد، باید تقویم را یک روز جابه جا کرد.

در تقویم جمهوری اسلامی ایران، هر ماه قمری فقط بر اساس رویت پذیری هلال در شب اولش آغاز می شود و محاسبات هم فقط برای این معیار انجام می شوند. بدین ترتیب هر ماه قمری مستقل ازماه قبل خود آغاز می شود. اگر به هر دلیلی یک ماه قمری یک روز زودتر از تقویم شروع شد، فقط همان ماه یک روز جلوتر از تقویم خواهد بود و در آغاز ماه قمری بعد، دوباره با تقویم منطبق می شود. البته در تقویم دیگر کشورهای اسلامی، معیار رویت هلال در آغاز ماه قمری متفاوت است و ممکن است چند ماه تقویم جابجا شوند.

6- آیا ماه رمضان همیشه 29 روز است؟

ماه مبارک رمضان هیچ فرقی با دیگر ماههای قمری ندارد، نه در حرکت ماه اتفاق عجیبی روی می دهد و نه در منظومه شمسی رویدادی روی می دهد. آنچه این باور کاملاً غلط را سبب شده است، این است که به دلیل اهمیت بسیار زیاد ماه رمضان، مردم بسیار زیادی به استهلال می پردازند و از آنجا که بسیاری از آنها دچار اشتباه یا توهم رویت می شوند، گزارش های اشتباه زیادی ارسال می شود و تشخیص درست در اثبات آغاز ماه قمری را دچار مشکل می کند.

7- وقتی کشورهای همسایه یک روز زودتر ماه قمری را آغاز می کنند، پس ما هم باید با آنها ماه قمری را آغاز کنیم.

اولاً که ملاک آغاز ماه قمری در تمام کشورهای مسلمان یکسان نیست، بنابراین نمی توان به صرف آغاز ماه قمری در یک کشور همسایه نتیجه گرفت که ما اشتباه کرده ایم. دوم اینکه خطوط رویت پذیری هلال، سهمی شکل هستند نه افقی یا عمومی. ممکن است این خطوط از بخش کوچکی از کشورمان عبور کند، در حالی که از تمام قلمرو یک کشور همسایه عبور کنند. در این صورت، در آن کشور هلال رویت خواهد شد در حالی که در بقیه کشورها ( واز جمله کشورمان) هلال دیده نمی شود. سوم این که برخی کشورهای همسایه از تقویم برخی کشورهای دیگر که چندان هم نزدیک نیستند، پیروی می کنند؛ پس آغاز ماه قمری در آنها به این معنی نیست که آنها الزاماً هلال شب اول را مشاهده کرده اند. چهارم اینکه در برخی از این کشورها اشتباه های فاحشی در اعلام آغاز ماه قمری صورت می گیرد، همانند ذی الحجه سال گذشته (1425 قمری) که در عربستان، به خاطر شهادت فقط دو نفر مسلمان، ماه ذی الحجه یک روز زودتر آغاز شد و این در حالی است که توصیفات آن دو نفر با محاسبات نجومی همخوانی نداشت. بر این اساس هیچ الزامی برای توجه به وضعیت کشورهای شرقی و جنوبی ندارد. از سوی دیگر، رویت هلال در همسایگان غربی هیچ ارتباطی به کشورمان ندارد، زیرا در آن مناطق شرایط هلال به مراتب مناسب تراست.

8- همه کشورهای اسلامی باید در یک روز ماه قمری را آغاز کنند.

اگر ملاک همه کشورها، رویت هلال باشد و این ملاک در همه جا یکسان باشد، باز هم یک روز اختلاف وجود دارد که البته طبیعی است. ولی اختلاف بیش از یک روز غیر طبیعی است. البته در شرایط فعلی که ملاک های مختلفی برای آغاز ماه قمری وجود دارد، ممکن است چنین اختلاف های عجیب و غریبی بروز کند. ولی مطمئن باشید آنچه در کشورمان اعلام می شود، صحیح است.

معیار آغاز ماه قمری درکشورهای مختلف

1. در برخی کشورها، گزارش ها و ادعاهای رویت هلال را در نقاط مختلف کشور دریافت می کنند و یک قاضی آنها را بررسی می کند و در نهایت آنها را تأیید یا رد می کند. هند، پاکستان، بنگلادش و مراکش از این جمله اند.
2. در برخی کشورها، محاسبات نجومی صورت می گیرد و معیار آغاز ماه قمری، غروب ماه پس از غروب خورشید است. تقویم ام القری که در کشور عربستان سعودی مورد استفاده قرار می گیرد، این معیار را در شهر مکه ملاک قرار داده است؛ یعنی اگر در افق مکه مکرمه ماه پس از خورشید غروب کند، روز بعد اول ماه قمری است. البته در مورد، ماههای رمضان، شوال و ذی القعده؛ به گزارش های رویت هلال استناد می شود.
3. در برخی کشورها، محاسبات نجومی صورت می گیرند، ولی ملاک آغاز ماه قمری این است که مقارنه روی داده باشد و ماه حداقل پنج دقیقه پس از خورشید غروب کند. در کشور مصر از این ملاک استفاده می شود و محاسبات برای مرزهای غربی کشور صورت می گیرد که بهترین شرایط ماه در آنجا اتفاق می افتد.
4. در برخی کشورها، محاسبات نجومی صورت می گیرد و ملاک های پیچیده تری برای آغاز ماه وجود دارد. در مالزی، سنگاپور، برونئی و اندونزی، ملاک آغاز ماه قمری این است که در غروب روز قبل، سن ماه بیش از 8 ساعت، ارتفاعش بیش از 2 درجه از افق و جدایی ماه از خورشید بیش از 3 درجه باشد. در کشورهای الجزایر و تونس، این ملاک ها بیشتر است و مکث ماه پس از غروب خورشید و برخی ویژگیهای دیگر هلال را نیز شامل می شود.
5. در برخی کشورها، گزارش های رویت هلال دریافت می شود و مستندات آن با محاسبات نجومی مقایسه می شود. این مطمئن ترین و درست ترین شیوه تأیید یا رد یک گزارش است که در کشور ما مورد استفاده قرار می گیرد. برخی گروههای نجومی هم در اردن، گویان و ترینیداد و توباگو ازاین روش استفاده می کنند که البته دقتشان به اندازه روشی که در ایران مورد استفاده قرار می گیرد نیست.
6. کشورهایی هم هستند که از تقویم برخی کشورهای بزرگتر همسایه تبعیت می کنند: قطر، کویت، امارات متحده عربی، عمان، بحرین، یمن، ترکیه، لیبی و افغانستان معمولاً از عربستان سعودی تبیعیت می کنند.
7. برخی کشورهای کوچک از تقویم کشورهای بزرگ همسایه تبعیت می کنند. مثلاً نیوزیلند از استرالیا و سورینام از گویان تبعیت می کنند.
8. بسیاری از کشورهای اروپایی و برخی جزایر دریای کارائیب از نخستین اعلام آغاز ماه قمری در کشورهای اسلامی پیروی می کنند.
9. برخی تابع تقویم های از پیش محاسبه شده هستند، مانند برخی قومیت های هند و پاکستان (لجرا، السماعیلیان و قدیانی ها)

بررسی ملاک آغاز ماه قمری در تقویم ام القری

به دلیل حساسیت تقویم کشور عربستان و تأثیر آن بر مردم کشورمان، در اینجا ملاک تقویم ام القری را از نظر نجومی بررسی می کنیم. بررسی این ملاک از نظر شرع از حوصله این مقارنه خارج است و کارشناسان مذهبی باید به آن بپردازند.

اشاره شد که ملاک تقویم ام القری وقوع غروب ماه پس از خورشید در افق شهر مکه است. همان طور که در شکل ملاحظه می کنید، وضعیت هایی از ماه وجود دارد که ماه هنوز به مقارنه نرسیده، ولی ارتفاعش از خورشید بیشتر است. بدین ترتیب ماه پس از خورشید غروب می کند در حالی که ماه قمری قبلی هنوز پایان نیافته است. بنابراین ماه قمری جدید یک روز زودتر از مقارنه آغاز می شود (حداقل). از آنجایی که ماه قمری نمی تواند بیشتر از 30 روز باشد پس ماه بعدی هم اشتباه آغاز می شود و ممکن است تا چند ماه این اشتباه ادامه یابد. بنابراین این ملاک از نظر نجومی، منطبق بر اهله ماه نیست و نمی تواند تقویم صحیحی را استخراج کند.

عیدتان مبارک

نویسنده : ذوالفقار دانشی