تمام صورتهای زیبای ماه
زمین یک قمر دارد و این قمر در حالی که زمین به دور خورشید می‌گردد، بر گرد زمین حرکت می‌کند. نزدیکی زیاد ماه به زمین، مطالعه‌ی آن را از نخستین روزهای پیدایش نجوم، امکان پذیر ساخته است. تغییرات ظاهری سیمای ماه، از هلال نازک تا قرص تمام و سپس دوباره تا هلالی نازک معلول گردش آن به دور زمین است.
ماه چگونه می‌درخشد؟
اگر چه به نظر می‌رسد ماه در شب کاملاً نورانی است، اما جالب است بدانید که از خود نوری ندارد. بلکه به سادگی نور خورشید را همانند یک آینه‌ی بزرگ به طرف زمین منعکس می‌کند. هم چنین با کمال تعجب، ماه نور خورشید را خیلی خوب منعکس نمی‌کند. در واقع، تنها حدود هفت درصد نوری که به ماه می‌تابد به زمین منعکس می‌شود. و این موضوع به دلیل طبیعت سنگ و خاکی است که سطح کره‌ی ماه را تشکیل می‌دهند. از طرف دیگر زمین منعکس کننده‌ی خوب نور خورشید است. اگر شما می‌توانستید روی سطح ماه بایستید و از آن جا به زمین نگاه کنید، اندازه‌ی زمین را چهار برابر کره‌ی ماه و تقریباً صد برابر روشن‌تر از آن می‌دیدید. بعضی اوقات که ماه یک هلال باریک روشن است، ما می‌توانیم طرف تاریک ماه را به طور ضعیف و به وسیله‌ی نوری که از زمین به آن منعکس می‌شود ببینیم. این حالت به عنوان مهتاب زمین یا زمین تاب شناخته شده است.چرا اهله‌ی ماه وجود دارد؟
همان طور که گفته شد ماه هیچ نوری از خود ندارد و تنها با انعکاس نور خورشید روشن می‌شود. در نتیجه در هر لحظه تنها نیمی از سطح ماه روشن خواهد بود. (نیمه ای که رو به روی خورشید است.) در حالی که نیمه دیگر تاریک می باشد.به دلیل اینکه ماه دور زمین را در کم‌تر از یک ماه طی می‌کند، بسته به این که چه مقدار از سطح روشن شده‌ی ماه به طرف ما باشد، شکل‌های مختلفی از آن را مشاهده می‌کنیم. اگر آن روی ماه که به سوی ماست، به طور کامل مورد تابش خورشید قرار گیرد، ما ماه را به صورت قرص کامل و به عبارت دیگر در حالت «بدر» مشاهده می‌کنیم. اگر نور خورشید فقط قسمتی از سطح ماه را که به سوی ماست در برگیرد، ماه را بر حسب میزان تابش نور به صورت هلال باریک نوری، نیم قرص و یا به صورت یک گلوله‌ی تقریباً گرد نورانی می‌بینیم. این پدیده‌های نوری را فازها (اهله‌ها) یا صورتهای مختلف ماه می‌نامند.
هنگامی که ماه در جهت تابش خورشید قرار می‌گیرد، دیده نمی‌شود، زیرا در تابش شدید خورشید محو می‌گردد و علاوه بر این، آن روی ماه که به سوی ماست مورد تابش واقع نمی‌گردد. این وضعیت را «ماه نو» می‌نامند. اکنون ماه بر روی مدار خود به حرکت ادامه می‌دهد، و پس از چند روز به طور محسوسی در سمت چپ و یا در شرق خورشید واقع می‌شود. در این وضعیت قسمت کوچکی از نیمه‌ی رو به زمین ماه، تحت تابش نور خورشید قرار می‌گیرد. انسان در این دوران ماه را در اوایل شب به صورت داس باریکی که البته روز به روز بر قطر هلال آن افزوده می‌شود، مشاهده می‌کند، زیرا در این وضع ماه بعد از خورشید غروب می‌کند.
تقریباً یک هفته پس از «ماه نو» از دید ناظر زمینی ماه دقیقاً از پهلو مورد تابش نور خورشید واقع می‌شود. در این حالت انسان نیمی از ماه را تاریک و نیم دیگر را روشن می‌یابد. این وضعیت «نیم ماه افزاینده» یا «ربع اول» نامیده می‌شود. دوباره یک هفته بعد، ماه از دید این ناظر دقیقاً در مقابل خورشید قرار می‌گیرد. در این حالت ماه به صورت قرص کامل نورانی می‌شود، که به آن «بدر» یا به اصطلاح عامیانه «ماه شب چهارده» می‌گویند. از این حالت به بعد از قطر قسمت نورانی ماه کاسته می‌شود.
تقریباً هفت روز پس از «بدر»، دوباره «نیم ماه دوم» یا «ربع آخر» حادث می‌شود. ماه در این حالت از دید ناظر زمینی اکنون در سمت راست یا در غروب خورشید قرار دارد و به عبارت دیگر قبل از طلوع خورشید در آسمان صبحگاهی پدیدار می‌شود. در روزهای بعد، هر روز از قطر این هلال کاسته می‌شود، تا بالاخره دوباره به وضعیت «ماه نو» می‌رسد.
ما از روی زمین چه مقدار از ماه را می‌توانیم ببینیم؟
از روی زمین، ما تنها می‌توانیم بیش از نصف سطح ماه را ببینیم. ما نمی‌توانیم تمام سطح ماه را ببینیم چون ماه حول محور خودش می‌چرخد. این چرخش درست به همان اندازه طول می‌کشد که ماه یک دور کامل به دور زمین می‌گردد. این بدان معناست که چون ماه حول محور خودش می‌چرخد و هم چنین در همان جهت به دور زمین می‌گردد، باید در همه‌ی حالات سطح واحدی را به طرف زمین داشته باشد.
شاید یک آزمایش عملی درک این مطلب را روشن نماید. یک صندلی یا یک چیز دیگر شبیه به آن را در وسط یک اتاق قرار دهید. رو به روی صندلی قرار گیرید و طوری دور صندلی بگردید که روی شما طرف صندلی باشد. شما با گردش به دور صندلی، به هر سمتی از اتاق نگاه کرده‌اید. به عبارت دیگر، در حالی که شما یک دایره‌ی کامل به دور صندلی گردیده‌اید، در همین حال یک چرخش کامل حول محور خودتان داشته‌اید. چون ماه در مداری بیضی شکل حرکت می‌کند، سرعتش (بسته به این که چقدر از زمین دور باشد) تغییر می‌کند و بنابراین، چرخش ماه با حرکتش به دور زمین متفاوت خواهد بود. بنابراین، ما می‌توانیم بخش کوچکی از طرف دور ماه را که بستگی به موقعیت آن در مدارش دارد، ببینیم. در نتیجه، اگر شما برای مدتی طولانی به دقت به ماه نگاه کنید، مجموعاً 59 درصد سطح ماه را خواهید دید.
ماه نو یا کهنه؟
هر دوستدار تماشای هلال ماه بدون خطا نمی‌تواند بگوید که آیا این هلال از آن ماه نو است و یا بر عکس، متعلق به ماه کهنه است. تفاوت بین این دو آن است که برآمدگی هلال‌ها در دو جهت مختلف است. در نیم‌کره‌ی شمالی همواره پهلوی محدب هلال ماه نو، به سمت راست است ،حال آن که پهلوی محدب ماه کهنه همیشه به سمت چپ است. پس چگونه به خاطر بسپاریم که هلال‌های مزبور به چه سمتی متوجه هستند؟ دو شاخ هلال را با یک خط مستقیم خیالی به هم متصل سازید. نتیجه یکی از دو حرف لاتین P یا d خواهد بود. d حرف اول کلمه‌ی dernier به معنای آخرین است و می‌تواند نشان دهد که ماه آخرین ربع عمر خود را می‌گذراند، یا ماه کهنه است. P حرف اول کلمه‌ی premier به معنای اولی است که نشان می‌دهد ماه در ربع اول می‌باشد و ماه نو است.
آلمانی‌ها هم قاعده‌ای دارند که شکل ماه را با حروف معینی مربوط می‌سازد. اما این قواعد تنها در نیم‌کره‌ی شمالی صادق‌اند، زیرا در استرالیا یا ترانسوال عکس قضیه صحیح است. اما حتی در نیم‌کره‌ی شمالی هم این قواعد برای عرض‌های جنوبی نامناسب‌اند. نزدیک استوا هلال ماه در بالای افق چون قایقی بر روی امواج دریا شناور است و یا به صورت قوس روشن دیده می‌شود. در این مورد شیوه‌ی فرانسوی نمی‌تواند به کار برده شود، زیرا از هلال خوابیده نمی‌توان حروف P و d ساخت. تعجب نیست که رومیان قدیم هلال خوابیده را «ماه کاذب» (Luna fallex) می‌‌نامیدند. در این صورت برای جلوگیری از اشتباه در تشخیص حالات ماه باید به علائم نجومی متوسل شد.
ماه نو پس از فرارسیدن تاریکی در قسمت باختری آسمان دیده می‌شود، در حالی که ماه کهنه طرف‌های صبح در خاور مشاهده می‌شود. این موضوع را می‌توانید با استفاده از بازی زیر امتحان کنید. فقط اول اجازه بدهید که دکمه‌های این بازی را برایتان توضیح دهم.
- New moon : ماه نو(اول ماه)
- Full moon : ماه بدر (ماه شب چهارده)
- Waxing crescent : ربع اول (7 روز اول ماه)
- Waning gibbous : ربع سوم (7 روز سوم ماه)
- First quarter : تربیع اول (روز هفتم)
- Last quarter : تربیع آخر (روز بیست و یکم ماه)
- Waxing gibbous :ربع دوم (7 روز دوم ماه)
- Waning crescent : ربع آخر (7 روز آخر ماه)
چرا خورشید و ماه طلوع و غروب می‌کنند؟
زمین ما، مثل یک چرخ فلک بزرگ هر 24 ساعت یک بار به دور خود می‌چرخد. ما انسان‌ها روی سطح کره‌ی زمین زندگی می‌کنیم و به همراه زمین می‌چرخیم. هنگامی که سرزمین ما مستقیم در طرف خورشید قرار دارد، این پدیده را «روز» می‌نامیم. وقتی که سرزمین ما چرخیده و از شعاع تابش خورشید خارج می‌شود، آن را «شب» نام می‌گذاریم. زمانی که شب در حال پایان است، در واقع در حال گردش در جهت خورشید هستیم تا آنکه در افق ظاهر می‌شود. در این زمان می‌گوییم که خورشید سر بر آورده یا به عبارت دیگر طلوع کرده است. در مورد ماه هم مسأله به همین شکل است. ماه خودش به هیچ وجه در شرق طلوع و یا در غرب غروب نمی‌کند، بلکه زمینی که ما روی آن زندگی می‌کنیم، از غرب به شرق به دور خود می‌چرخد. به این خاطر ما این طور استنباط می‌کنیم که ماه در جهت مخالف به دور ما می‌چرخد. در افقِ شرق طلوع می‌کند، از شرق به غرب در آسمان سیر می‌کند و بالاخره در غرب غروب می‌کند. به هر حال به خاطر وضعیت خاص مدار ماه، طلوع و غروب آن دقیقاً در نقاط شرق یا غرب اتفاق نمی‌افتد. ماه می‌تواند، مانند آن چه در مورد خورشید مشاهده می‌کنیم، کاملاً در شمال شرقی و یا جنوب شرقی طلوع کند. علاوه بر آن چون ماه به آهستگی از غرب به شرق دور زمین می‌چرخد، هر روز 50 دقیقه دیرتر از پیش طلوع می‌کند.نویسنده : علیرضا سرمدی
