ارگ علی شاه، شاهکاری از دوره ایلخانی در تبریز

کافیست سری به قلب تبریز بزنید تا بناهای تاریخی زیادی را ببینید بناهایی که هر کدامشان یادگار به جای مانده از دوره خاص تاریخی اند و اهمیت سفر به تبریز را برای گردشگران تاریخ دوست بیشتر کرده اند. همانطور که در حال قدم زدن در شهر و دیدن آثار تاریخی هستید به ارگی بزرگ برمی خورید که شاید یکی از معروف ترین بناهای تاریخی این شهر باشد. ارگی به اسم ارگ علی شاه که با قدمت ۷۰۰ ساله ماجراهای زیادی را از سر گذرانده است. بنایی تاریخی که امروز فقط ایوان جنوبی آن به جای مانده تا به ما یادآوری کند با چه شهری باشکوهی طرف هستیم. ارگ علیشاه یکی از نمادهای شهر تبریز است و به گفته جهانگردان در زمان ساخت تنها بنای بلند شهر بود که حتی از فاصله چند کیلومتری هم به راحتی دیده می شد. با دیدن مدارک تاریخی مشخص است که بنای اولیه این ارگ در قرن هشتم هجری ساخته شد تا در واقع مسجدی باشد برای انجام فرایض دینی اهالی شهر. هر چند که درباره ساخت این بنا نظرهای مختلفی وجود دارد که هر کدام هدف از ساخت این بنا را به شیوه خود تفسیر می کنند اما به نظر می آید این بنا در ابتدا به عنوان مسجد ساخته شده اما در طول سال ها با توجه به شرایط زمان، نقش یک ارگ نظامی را برای شهر بازی کرده است. کار ساخت این بنا به دستور تاج الدین علی شاه در سال های ۷۱۶ تا ۷۲۴ هجری قمری به طول کشید و در اثر حوادث تاریخی و طبیعی بسیار تخریب هایی را به خود دید به طوری که امروز فقط بخش کوچکی از آن به جای مانده است.

از آنجایی که بنا به دستور تاج الدین علی شاه ساخته شد نامش در ابتدا مسجد علی شاه بود. در حین ساخت این مسجد، علی شاه از دنیا می رود و برای همین ساخت مسجد مدتی متوقف بوده است. در زمان های گذشته در محوطه این ارگ، آثار تاریخی زیادی مثل «مدرسه نجات» که اولین مدارس ساخته شده در ایران بود و همچنین سالن تئاتری قرار داشت که امروز اثری از آن ها به جز چند عکس تاریخی به جای نمانده است. ساخت بنا به دوره ایلخانی برمی گردد و درست زمانی ساخته شد که سلسله ایلخانی در اوج قدرت و شکوه بود آن ها برای اینکه معماری و و دانش مهندسی زمان خود را به آیندگان نشان دهند تصمیم گرفتن که بنایی بزرگ را در شهر ایجاد کنند. این بنای تاریخی در طول این ۷۰۰ سالی که از ساختش می گذرد همیشه در معرض حوادث طبیعی و تاریخی بوده است اینجا که در ابتدا کاربردی مذهبی داشت اما در زمان قاجاریه به انبار مهمات نظامی تبدیل شد و در محوطه آن به عنوان انبار غلات استفاده شد برای همین هم هست که از آن زمان به این بنا ارگ می گویند. البته در دوه جنگ های ایران و روسیه و جنگ ایران و انگلیس این مجموعه کاملا کارکرد نظامی به خود گرفت. جالب است که این بنای تاریخی حتی در زمان مبارزان مشروطه هم نقش دفاعی اش را برای مردم شهر ایفا کرد به طوری که امروز جای آن گلوله های توپی که یادگار مبارزات آزادی خواهی در برابر مشروطه است همچنان بر روی دیوارهای ارگ دیده می شود.

امروز چیزی که از ارگ به جای مانده سه دیوار بلند است که شکلی شبیه ایوان دارند، در واقع این بخش، شبستان و قسمت اصلی مسجد علی شاه بوده است. این بنا ۳۰ متر عرض و ۲۶ متر ارتفاع دارد و با دیدن آن در حال تماشای یکی از شاهکارهای هنر معماری ایران هستید که نمونه معماری آن در بین بناهای اسلامی خیلی کم پیدا می شود. استاد پیرنیا می گوید سبک این بنا به شیوه آذری بوده و شخصی به اسم استاد فلکی تبریزی آن را طراحی کرده است. سبک معماری این بنا فقط در دوره ایلخانیان مرسوم بود و بعد از آن دیگری بنایی با این سبک ساخته نشد. هر چند که برای ساخت این ارگ از مصالح بادوام و ساروج استفاده شده اما این بنا هم مثل بسیاری از آثار تاریخی دیگر تبریز دچار عواقب زلزله هولناک قرن دهم شد و بخش های زیادی از آن از بین رفت اما دیورارهای بلند آن همچنان باقی مانده تا دوام و مقاوت خود در برابر زلزله را نشان دهد هر چند که شکستگی های ایجاد شده بر روی دیوره ها یادگار آن زلزله ویرانگر است . در حدود ۵۰ سال پیش محوطه اطراف این ارگ به پارک و گردشگاه عمومی تبدیل شده بود اما در این سال ها این محوطه به مصلی تبدیل شده است.

این بنا همواره در طول تاریخ در گزند حوادث مختلف بوده برای همین هیچ تصویری از اینکه شکل کامل آن به چه صورت بوده وجود ندارد اما با توصیفاتی که از کتاب های تاریخی مشخص است این بنا در زمان تاج الدین علی شاه مسجد جامع شهر بوده و با کاشی ها، ستون های مرمری و گچ بری های زیبا زینت داده شده بود. برای دیدن از این ارگ باید به مرکز تبریز و نزدیکی میدان ساعت بروید جایی در ضلع جنوبی خیابان امام خمینی و خیابان فردوسی این بنای تاریخی را در مقابل چشمانتان می بینید. این ارگ و محوطه باستانی اش در سال ۱۳۱۰ در لیست آثار ملی ایران قرار گرفت.

---

منبع: مجله الی گشت