مقایسه پیامبر و امام از دیدگاه امام رضا(علیه السلام)

با کمک این روایات و تحلیل آنها ثابت می شود که مقام امامت ویژه افرادی است که از بیشتر ویژگی های پیامبر برخوردار باشند. این گونه نیست که هر کسی با عنوان خلیفه و حاکم مسلمانان و مانند آن، شایستگی جایگاه امامت را داشته باشد. این نوشتار می کوشد با روش اسنادی و تحلیلی و با توجّه به روایات نقل شده از امام رضا(ع) دیدگاه ایشان در مقایسه پیامبر و امام را بررسی کند. نتیجه بررسی این پژوهش آن است که میان پیامبر و امام صفات مشترکی وجود دارد؛ مانند بندگی، برگزیده و نصب شدن، عصمت، علم الهی، حجّت الهی و خلافت الهی و لازم الاطاعه بودن. در کنار این اشتراک، پیامبر و امام از لحاظ چگونگی ارتباط با فرشته تفاوت نیز دارند. همچنین امام (از لحاظ امام بودن) از پیامبر (از لحاظ پیامبر بودن) برتر است.

1. تعریف پیامبر

در اصطلاح آیات و روایات، به پیامبر، «نبی» و «رسول» گفته می شود. این دو اصطلاح در آیات به سه صورت به کار رفته است:

الف) در برخی از آیات، «نبی» و جمع آن به صورت «انبیاء» یا «نبیین» ذکر شده است؛ مانند:

ـ «فَبَعَثَ اللهُ النَّبِیینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ»1؛

ـ «لَّقَدْ سَمِعَ اللهُ قَوْلَ الَّذِینَ قَالُواْ إِنَّ اللهَ فَقِیرٌ وَنَحْنُ أَغْنِیاء سَنَکتُبُ مَا قَالُواْ وَقَتْلَهُمُ الأَنبِیاء بِغَیرِ حَقٍّ»2.

ب) در برخی از آیات، «رسول» و جمع آن به صورت «رُسُل» ذکر شده است؛ مانند:

ـ «یوْمَ یجْمَعُ اللّهُ الرُّسُلَ فَیقُولُ مَاذَا أُجِبْتُمْ»3؛

ـ «وَلِکلِّ أُمَّةٍ رَّسُولٌ فَإِذَا جَاء رَسُولُهُمْ قُضِی بَینَهُم بِالْقِسْطِ»4.

ج) برخی از آیات، هر دو تعبیر را ذکر کرده است؛ مانند:

ـ «وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِک مِن رَّسُولٍ وَلَا نَبِی»5؛

ـ «وَاذْکرْ فِی الْکتَابِ مُوسَی إِنَّهُ کانَ مُخْلَصًا وَکانَ رَسُولًا نَّبِیا»6.

«نبی» بر وزن فعیل به معنای فاعل، از ریشه «نبأ» (خبر) است7. پس «نبی» در لغت به معنای خبردهنده است و به پیامبر، «نبی» می گویند از این جهت که از خدا خبر می دهد8. برخی از لغت شناسان، هر خبری را «نبأ» نمی دانند9؛ بلکه خبری می دانند که دارای فایده بزرگ باشد و با آن، علم یا گمان غالب پیدا شود و اگر خبری این سه شرط را نداشته باشد، «نبأ» نمی گویند10. با توجّه به این معنا، «نبی» شخصی است که خبر از فایده بزرگی می دهد و با آن، علم یا گمان غالب به مفادّ سخن او پیدا می شود.

«رسول» به نظر برخی، از ریشه «رِسل» به معنای برخاسته با تأنّی است و «رسول» به معنای برخاسته است. واژه رسول، گاهی به «پیام» اطلاق می شود و گاهی درباره شخص پیام آور به کار می رود11. به نظر برخی دیگر، «ارسال» به معنای فرستاده و تسلیط و «رسول» به معنای فرستاده شده است12. «رسول» در اطلاق قرآن کریم و روایات به معنای فرستاده و پیام آور است13.

در تفاوت میان «نبی» و «رسول» دیدگاه های گوناگونی وجود دارد14. برخی از بزرگان معاصر عقیده دارند که از لحاظ مفهومی، گرچه بین معنای لغوی «نبوّت» و «رسالت» اشتراکی نیست؛ لیکن با توجّه به لازمه رسالت، مفهوم «نبوّت» از مفهوم «رسالت»، اعم است. لازمه رسالت که داشتن پیامی از طرف خداست، این است که رسول، از آن پیام باخبر باشد. از لحاظ مصداقی، از آیات و روایات استفاده می شود که نسبت میان «نبی» و «رسول»، عموم و خصوص مطلق است15. از این رو، هر «رسول»، «نبی» است؛ لیکن هر «نبی»، «رسول» نیست. برخی از بزرگان مانند علّامه طباطبایی در تفاوت «نبی» و «رسول» عقیده دارند:

نبی کسی است که صلاح زندگی و مرگ مردم را برای آنان روشن می کند، چه از اصول دین باشد و چه از فروع آن و این روشنگری براساس اقتضای عنایت الهی به هدایت مردم به سعادتشان است. رسول، آورنده رسالت خاصّ مشتمل بر اتمام حجّت است، به گونه ای که مخالفت با او هلاکت یا عقاب را به دنبال دارد، همان گونه که می فرماید: «لِئَلاَّ یکونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ»16 و از سخن خدا معلوم می گردد که فرق میان این دو بیش از فرق مفاد لفظشان، این است که میان خدا و بندگانش برای نبی، شرافت علم به خدا و آنچه نزد اوست، وجود دارد17.

در روایتی از امام رضا(ع) در فرق میان «رسول» و «نبی» این گونه نقل شده است: «رسول» کسی است که جبرئیل بر او نازل شود و او را ببیند و سخنش را هم بشنود و بدو وحی فرود آورد و بسا باشد که در خواب بیند؛ مانند خواب ابراهیم(ع). «نبی» بسا سخن را بشنود [و جبرئیل را نبیند] و بسا شخص را بیند و چیزی نشنود18.

در اصطلاح اهل کلام، پیامبر به انسانی می گویند که بدون واسطه بشری از خدا خبر دهد19. با توجّه به اینکه این تعریف، شامل امام معصوم نیز می شود، به دلیل آنکه امام معصوم نیز به واسطه الهام از خدا خبر می دهد، بهتر است پیامبر این گونه تعریف شود: انسان کاملی که از خدای متعال با وحی خبر دهد.20 منظور از پیامبر در این نوشته، معنای اصطلاحی عامّ آن است. گفتنی است، براساس ادلّه نقلی، همه پیامبران به طور مستقیم وحی دریافت می کردند21.

2. تعریف امام

امامت در لغت به معنای پیشوایی کردن است22 و هرکسی که متصدّی رهبری گروهی شود، «امام» نامیده می شود، خواه در راه حق باشد یا در راه باطل، چنان که در آیه 12 سوره «توبه» واژه «ائمه الکفر» را درباره کافران به کار برده است. «امامت» در اصطلاح اهل کلام عبارت است از: ریاست همگانی و فراگیر بر جامعه اسلامی در همه امور دنیوی و اخروی23.

بنابراین، «امام» شخصی است که در امور دینی و دنیوی ریاست عامّه دارد و این ریاست به جانشینی از رسول خدا(ص) است.

برخی از بزرگان گفته اند: این تعریف بخشی از شئون امامت را بیان می کند و به عبارت دیگر، این تعریف از روی مماشات با اهل سنّت و ناظر به تعاریف آنهاست که امامت را در حدّ ریاست تلقّی می کنند؛ وگرنه از دیدگاه شیعه، این تعریف تنها بخشی از مقامات امامت را ذکر می کند24. دلیل این نقد روشن است. براساس روایات فراوان که بخشی از آنها در این مقاله ذکر می شود، یکی از شئون امامت ریاست فراگیر بر امور دنیوی و اخروی است. امام شئون دیگری نیز دارد که در تعریف یاد شده منعکس نشده است، مانند خلافت الهی، وساطت میان مخلوقات و خدای متعال، عالم به علم الهی و. ..

3. تفاوت پیامبر و امام

پس از بیان ویژگی های پیامبر برای امام از نظر روایات امام رضا(ع)، این سؤال پیش می آید که آیا میان پیامبر و امام تفاوتی وجود دارد؟ حسن بن عبّاس معروفی از امام رضا(ع) پرسید که میان «رسول» و «نبی» و «امام» چه فرقی وجود دارد؟ امام رضا(ع) این گونه جواب دادند: «فرق میان «رسول» و «نبی» و «امام» این است که «رسول» کسی است که جبرئیل بر او نازل شود و او را ببیند و سخنش را هم بشنود و بدو وحی فرود آورد و بسا باشد که در خواب بیند؛ مانند خواب ابراهیم(ع). «نبی» بسا سخن را بشنود [و جبرئیل را نبیند] و بسا شخص را بیند و چیزی نشود، «امّا» کسی است که سخن فرشته را بشنود شخص [او] را نبیند25.

این روایت تفاوت «نبی» و «رسول» و «امام» را از لحاظ ارتباط با خداوند متعال بیان می کند. بنابراین، بر اساس این حدیث، «امام» نیز با واسطه فرشته با خدای متعال ارتباط دارد، با این تفاوت که او را نمی بیند و سخن او را می شنود. البتّه با توجّه به دلایل قطعی ختم نبوّت، ارتباط امام با فرشته از نوع ارتباط رسالی نیست؛ بلکه تنها برای تلقّی علوم از فرشته است.

تأکید بر این نکته ضرورت دارد که بر اساس آیات و روایات فراوان، وحی رسالی تنها با واسطه پیامبران است و پیامبران، حاملان وحی هستند و با توجّه به اینکه نبوّت با رسول اکرم(ص) پایان یافته و پس از ایشان پیامبر دیگری نمی آید، امامان(ع) شریعت تازه ای نمی آورند و وحی و شریعت رسول اکرم(ص) را حفظ و تبلیغ می کنند. بنابراین، حدیث یاد شده درصدد بیان همه تفاوت های پیامبر و امام نیست و تنها تفاوت آنها از جهت ارتباط با خدا از راه فرشته بیان می کند. از این رو، روایت با ادلّه ای که تفاوت های دیگری برای پیامبر و امام نقل کند، منافات ندارد.

4. برتری امام بر پیامبر

با توجّه به وجود بیشتر صفات پیامبر در امام، پرسش دیگری مطرح می شود و آن، این است که آیا یکی از پیامبر و امام بر دیگری برتری دارد یا نه؟ از برخی روایات استفاده می شود که مقام امام از مقام پیامبر بالاتر است. امام رضا(ع) در حدیث معروف امام می فرمایند:

«به راستی امامت [مقامی است] که خداوند متعال آن را بعد از مقام نبوّت و خلّت (خلیل اللهی) در مرحله سوم به ابراهیم خلیل اختصاص داد و فضیلتی است که او را به آن شرفیاب نمود و به وسیله آن نامش را بلندآوازه قرار داد و فرمود: «إِنِّی جَاعِلُک لِلنَّاسِ إِمَامًا26؛ به راستی تو را امام مردم قرار دادم.» خلیل(ع) خوشحال شد و عرض کرد: «وَمِن ذُرِّیتِی»؛ و از فرزندان من؟ خداوند عزّوجلّ فرمود: «لاَ ینَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ؛ پیمان من به ظالمان نمی رسد.» این آیه، امامت هر ظالم تا روز قیامت را باطل نمود27.

توضیح این نکته ضروری است که سخن در اینجا در محور مقام و جایگاه و اینکه مقام امامت از مقام پیامبری برتر است. بنابراین امام از جهت مقام امامت بر پیامبر از لحاظ مقام پیامبری برتری دارد. البتّه هرگاه فردی هم پیامبر باشد و هم امام، از لحاظ مقام امامت برتری دارد. از این رو، برخی از پیامبران که افزون بر مقام پیامبری دارای مقام امامتند ـ همچنان که روایت یاد شده درباره حضرت ابراهیم(ع) بر آن دلالت دارد ـ از لحاظ مقام امامت بر پیامبرانی که دارای مقام امامت نیستند، برتری دارند. البتّه همه پیامبرانی که مقام امامت دارند، در یک رتبه نیستند و برخی از آنها بر برخی دیگری برتری دارند. همچنان که رسول اکرم(ص) بر همه پیامبران حتی کسانی که دارای مقام امامت هستند و نیز بر امامان(ع) برتری دارد. امام رضا(ع) می فرماید: «خدای تبارک و تعالی پیامبرش محمّد(ص) را بر همه آفریده هایش از پیامبران و فرشتگان برتری داد و طاعت او را طاعت خود و پیروی از او را پیروی از خود قرار داد و زیارت او در دنیا و آخرت را زیارت خود قرار داد و فرمود: «مَّنْ یطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ الله»28 و فرمود: (إِنَّ الَّذِینَ یبَایعُونَک إِنَّمَا یبَایعُونَ اللهَ یدُ اللهِ فَوْقَ أَیدِیهِمْ) 29. 30

پی نوشت ها:
1. سوره بقره (2)، آیه 213.

2. سوره آل عمران(3)، آیه 181.

3. سوره مائده (5)، آیه 109.

4. سوره یونس (10)، آیه 47.

5. سوره حج (22)، آیه 52.

6. سوره مریم (19)، آیه 51.

7. اسماعیل بن حمّاد جوهری، الصّحاح، ج 1، ص 74، واژه «نبأ».

8. همان.

9. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، صص 788 ـ 789، واژه «نبأ».

10. همان.

11. همان، صص 352 ـ 353، واژه «رسل».

12. سید علی اکبر قرشی، قاموس قرآن، ج 3، ص 91.

13. ر.ک: همان.

14. ر.ک: محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 11، ص 54؛ سید محمّدحسین طباطبایی، المیزان، ج 2، ص 140.

15. محمّدتقی مصباح، راه و راهنماشناسی، ص 15.

16. سوره نساء (4)، آیه 165.

17. سید محمّدحسین طباطبایی، همان، ج 2، ص 140.

18. محمّدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 1، ص 176.

19. حسن بن یوسف حلّی، مناهج الیقین فی اصول الدین، ص 403.

20. سید محسن خرازی، بدایه المعارف الالهیه، ج 1، ص 211.

21. قرآن کریم در برخی آیات، وحی به همه پیامبران را ذکر می کند: «إِنَّا أَوْحَینَا إِلَیک کمَا أَوْحَینَا إِلَی نُوحٍ وَالنَّبِیینَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَینَا إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإْسْحَقَ وَیعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِیسَی وَأَیوبَ وَیونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَیمَانَ وَآتَینَا دَاوُودَ زَبُورًا» (سوره نساء (4): آیه 163). در این آیه واژه «النّبیین» جمع محلی به الف و لام است و شامل همه پیامبران می شود و روشن است که وحی به آنان مستقیم است و اگر وحی در این آیه، وحی غیرمستقیم باشد، اختصاص به برخی از پیامبر نداشت و شامل همه انسان ها می شد؛ چرا که همه می توانند با واسطه برخی پیامبران از وحی برخوردار شوند. افزون بر آنکه، اطلاق وحی غالباً در وحی مستقیم است و در غیرمستقیم، نیاز به قرینه است. از روایات گوناگون نیز می توان استفاده نمود که همه پیامبران وحی مستقیم دریافت می کردند، برای مثال، براساس روایت نقل شده از امام صادق(ع) تفاوتی در وحی به همه پیامبران نیست و تفاوت در چگونگی ارتباط با خدا از طریق وحی و وظیفه آنها نسبت به دیگران است (ر.ک: محمّدبن یعقوب کلینی، کافی، ج 1، صص 184 ـ 185).

22. ر.ک: اسماعیل بن حمّاد جوهری، همان، ج 5، ص 1865؛ راغب اصفهانی، همان، ص 87؛ علی اکبر دهخدا، فرهنگ دهخدا، واژه «امامت».

23. ر.ک: عبدالرزّاق لاهیجی، گوهر مراد، ص 329؛ سیدعلی میلانی، الامامه فی اهم الکتل الکلامیه، ص 44؛ محمدتقی مصباح، آموزش عقاید، ج 1 ـ 2، صص 345 ـ 346.

24. سیدمحسن خرازی، همان، ج 2، ص 9.

25. محمّدبن یعقوب کلینی، همان، ج 1، ص 176.

26. سوره بقره (2)، آیه 124.

27. همان، ص 196.

28. سوره نساء (4)، آیه 80.

29. سوره فتح (48)، آیه 10.

30. محمّدبن علی صدوق، عیون اخبار الرّضا(ع)، ج 1، ص 115.

---

منبع : پایگاه حوزه