نگاهی کوتاه به جهان
ما در چگونه جهانی زندگی می کنیم؟ شاید این سوال مهمترین سوالی باشد که انسان خردمند از آغاز پیدایشش بر روی کره خاکی زمین از خود پرسیده است؛ و شاید مهمترین تفاوت انسان معاصر نسبت به پدران خود در آن است که اگر گذشتگانش می توانستند با کمک علومی چون فلسفه و عرفان به این سوال پاسخ دهند هم عصران ما می توانند با ابزار دیگری به نام علم به این سوال پاسخ دهند و نجوم عرصه ای برای پاسخ دادن به این پرسش کهن است.
برای آن که درک درستی از عالمی که در آنیم داشته باشیم بیایید نگاهی سریع به جهان اطراف خود بیاندازیم:
زمین، ماه و خورشید
فرض کنید بر روی تپه ای مرتفع ایستاده اید و به اطراف خود می نگرید. چشم انداز وسیع مقابل دیدگان شما در واقع چیزی جز نمایی کوچک از زمین نخواهد بود. به عبارت بهتر ما به عنوان گونه مدرن انسان موجوداتی با طول قد میانگین اندکی کمتر از 2 متر هستیم که بر روی تپه ای ایستاده ایم که این تپه جزیی از کره زمین محل زیست ما است. کره ای با قطر حدود 12700 کیلومتر. برای آنکه مقیاس این کره را که ما تمامی جانداران و تمامی عوارض طبیعی برروی آن قرار گرفته اند بهتر درک کنیم، بهتر است دست به نوعی تغییر ابعاد بزنیم. اگر زمین را به اندازه یک توپ بسکتبال کوچک کنید، طول قد شما تنها 4 میلیونیوم یک میلیمتر خواهد بود. ابعادی که قوی ترین میکروسکوپهای جهان هم توان تفکیک آن را نخواهند داشت. در این مقیاس کوه اورست به عنوان بزرگترین عارضه روی زمین تنها چیزی در حدود 2 دهم میلیمتر ارتفاع خواهد داشت. پس عجیب و اشتباه نیست اگر در چنین مقیاسی زمین را یک کره کامل فرض کنیم.
نخستین همسایه آسمانی ما البته صرف نظر از ماهواره ها و شهابواره ها، کره ماه خواهد بود: قمر غول پیکر و بزرگ زمین که تنها قمر طبیعی سیاره ما و یکی از بزرگترین اقمار منظومه شمسی به شمار می رود.
این قمر با قطری معادل یک چهارم قطر سیاره زمین در فاصله تقریبی 384000 کیلومتری زمین قرار گرفته است و شما می توانید هر شب تغییر حالت آن (فازهای ماه) را رصد کنید که چگونه از حالت هلال به بدر و مجدداً به هلال تبدیل می شود. ماه تنها نقطه ای از کیهان است که شما می توانید سطح و عوارض سطحی آن را با چشم غیر مسلح رصد کنید و در عین حال دورترین جایی است که انسان تا کنون توانسته است به آن سفر کند. با فرض اینکه زمین توپی به اندازه یک توپ بسکتبال است، ماه ابعادی در حدود یک توپ بیس بال خواهد داشت که در فاصله حدوداً 7 متری زمین نصب شده است.
و اما جرم بعدی، جرمی که باعث گرم شدن زمین و از آن مهمتر امکان وجود حیات (و به طور خاص ما انسانها) می شود: خورشید نزدیکترین ستاره به ما است که زمین هر یک سال یکبار آن را دور می زند و وجود ما بیش از هر جرم دیگری به آن بستگی دارد. علیرغم این اهمیت هیچ گاه فراموش نکنید که نباید با چشم غیرمسلح به این کره حیات بخش نگریست. چرا که نگاه مستقیم به این ستاره می تواند عوارض جبران ناپذیری برای چشم شما به همراه داشته باشد و باعث صدمات موقت یا دایم فاجعه باری شود.
خورشید کره ای از گازهای سوزان به قطر 696000 کیلومتر است (قطر این ستاره ویژه 109 برابر قطر زمین است. فاصله متوسط زمین تا خورشید به عنوان یکی از واحدهای پایه ای و اساسی دانش نجوم به کار می رود و به آن یک واحد نجومی می گویند (Astronomical Unit=AU) اگر بخواهید این فاصله را بر حسب کیلومتر بیان کنید معادل 1011 * 5/1 متر خواهد شد. بنابر مقیاس قبلی که در باره زمین ارایه کردیم و آن را در حد یک توپ بسکتبال کوچک کردیم، باید خورشید را تبدیل به کره ای 30 متری کنیم که در فاصله حدوداً 3 کیلومتری زمین جا خوش کرده است.
ماه و خورشید از لحاظ ساختاری کاملاً متفاوت با یکدیگر به شمار می روند و هر یک خصوصیات و ماهیت مخصوص به خود را دارند.
منظومه شمسی
گام بعدی در شناخت جهانی که در آن زندگی می کنیم شناخت منظومه شمسی خواهد بود. مجموعه ای که به همراهی خورشید ماه و زمین یکی از مهمترین نقاط جهان را البته برای نوع انسان به وجود آورده اند.
در این میان سیارات جایگاه خاص خود را دارند. علاوه بر زمین 7 سیاره شناخته شده دیگر به همراه خانواده ای از قمرها و حلقه ها بخش اصلی منظومه شمسی را شکل می دهند. از سوی خورشید که آغاز کنید عطارد (تیر)، زهره (ناهید) زمین و مریخ (بهرام) 4 سیاره اول هستند که به سیارات درونی یا سنگی نیز معروفند. این سیارات ساختاری سنگی دارند و به عبارت دیگر چنانچه فضاپیمایی را به آنها ارسال کنید، دارای سطحی هستند که این فضا پیما بتواند برروی آنها فرود آید. این سیارات تا فاصله 5/1 واحد نجومی از خورشید ادامه یافته اند. اما در پشت این سیارات و از فاصله 5 واحد نجومی تا 30 واحد نجومی مرز سیارات غول پیکر و گازی منظومه شمسی آغاز می شود. مشتری (هرمز)، زحل (کیوان)، اورانوس، نپتون سیارات غول پیکری هستند که به آنها سیارات گازی نیز گفته می شود . سیاراتی که سفینه کاوشگر فرضی ما هیچ سطحی را برروی آنها پیدا نخواهد کرد تا برروی آنها فرود آید.
هر یک از این سیارات و خانواده های اقماری آنها (البته اگر قمر داشته باشند) خصوصیات منحصر به فرد و یکتایی را بروز می دهند و با یکدیگر متفاوتند که در آینده راجع به هر یک از این دنیاها بیشتر سخن خواهیم گفت.
بخش دیگری از اعضای منظومه شمسی ما را سیارات کوتوله تشکیل می دهند که از این میان می توان به پلوتون اشاره کرد، پلوتون که از هنگام کشف آن (سال 1930 میلادی) تا 24 اوت 2006 میلادی نهمین سیاره منظومه شمسی بود، ولی به ناگاه بر اساس تعریف جدید اتحادیه بین المللی اخترشناسی از سیاره حائز شرایط سیاره شدن نبود و به جمع سیارات کوتوله منظومه شمسی پیوست. سرس و اریس از دیگر سیارات کوتوله شناخته شده در منظومه شمسی می باشند.
دنباله دارها از دیگر اجزاء تشکیل دهنده منظومه شمسی می باشند. «گوله های برفی کثیف» که خواستگاه آنها دو منطقه کمربند کویی پر در فراسوی مدار پلوتون و ابر اورت فاصله ای معادل 1 سال نوری از خورشید است و با نزدیک شدن به خورشد در اثر بادهای خورشیدی گیسوی بلند و زیبایی از آنها شکل می گیرد و تا صدها هزار کیلومتر در آسمان کشیده می شود.
سیارکها نیز عضو دیگر منظومه شمسی هستند خرده سنگهای سرگردانی که در فاصله دور و نزدیک در جای جای منظومه پراکنده اند و البته عمده آنها در ناحیه بین مریخ و مشتری در کمربندی که با نام کمربند سیارکها موسوم است جای گرفته اند. بزرگترین آنها قطری معادل 1000 کیلومتر دارد و کوچکترین آنها قطری معادل چند ده متر تا چند کیلومتر.
ستاره ها
اما اگر بخواهیم اندکی پا را از منظومه شمسی فراتر بگذاریم، با دنیای کاملاً متفاوتی مواجه خواهیم شد، دنیای ستاره ها که برای بیان فاصله آنها چاره ای جز استفاده از ابزارهای جدید نداریم. اگر در منظومه شمسی کیلومتر و واحد نجومی کارساز بود باید برای بیان فاصله ستاره ها از واحدی به نام سال نوری استفاده نماییم.
سال نوری واحد تعیین مسافت است و معادل مسافتی است که نور با سرعت 299792 کیلومتر در ثانیه در مدت یک سال می پیماید. این مسافت معادل 63300 واحد نجومی است و نزدیکترین ستاره به ما، ستاره آلفا – قنطورس، در فاصله 3/4 سال نوری از زمین قرار گرفته است. این جمله بدان معنی است که نور جدا شده از این ستاره 3/4 سال در راه بوده تا امروز به چشمان ما برسد.
ستاره ما به همراه بیش از 150 میلیارد ستاره دیگر جزیره کیهانی را به نام کهکشان راه شیری در عالم تشکیل می دهند که قطر آن حدود 80000 سال نوری است و تنها یکی از میلیونها کهکشان شناخته شده در جهان است.
نزدیکترین کهکشان به ما کهکشانی بزرگ به نام آندرومدا یا M31 است که 4/2 میلیون سال نوری با ما فاصله دارد.
از این پس اگر بخواهیم در مقیاسی این چنینی از عالم سخن بگوییم از اصطلاح عالم بزرگ مقیاس استفاده خواهیم کرد که بازیگران آن را کهکشانها و خوشه های کهکشانی تشکیل می دهند.
این اجرام همه ساکنان عالمی هستند که شامل فضا – زمان و هر آن چیزی است که درون آن وجود دارد؛ عالمی که حدس زده می شود بین 14 تا 17 میلیارد سال پیش از انفجاری عظیم به نام مهبانگ یا Big Bang متولد شده باشد و تا کنون در حال انبساط است.
این گشت و گذار بسیار سریع در عالم، ما را با وسعت بیکرانه ای که دانش نجوم قصد تحقیق در باره آن را دارد آشنا می سازد.
نویسنده : پوریا ناظمی
