حركت با دوچرخه در فضای مجازی
نگاهی به فروش اینترنتی كتاب در ایران . . .
كتاب در كنار محتوا و شكل فرهنگی، یك كالای اقتصادی است و چون هر كالای دیگری نیازمند اعمال شرایط اقتصادی برای عرضه، توزیع، فروش و دیگر شرایطی چون بازاریابی، تبلیغات و فضا و مكان برای دسترسی همگان است.
در تولید كتاب، همه قوانین حاكم بر تولید یك محصول اقتصادی وجود دارد و از همین رو استفاده از همه امكانات، ابزارها و فضاهای لازم در این عرصه نیز باید مورد توجه قرار گرفته و در آن حوزه فعالیتهای لازم صورت پذیرد. رشد فناوریهای نوین و سرعت گسترش آن به تمام حوزههای زندگی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و حتی سیاسی بهرهگیری حوزه تولید و نشر كتاب از این فناوریها را نیز ضروری میسازد. كاهش فاصلهها، حذف حضور فیزیكی در مكانهای خاص و لازم، سرعت انتقال درخواستها، حذف چیزی به نام پول فیزیكی و دهها ویژگی دیگر از جمله خواص دنیای تازهای است كه شبكه جهانی اینترنت آفریده است. راهاندازی شبكههای فروش اینترنتی محصولات و كالاها كه حالا دیگر در تمام نقاط ایران هم رواج نسبی یافته، چیزی است كه به حوزه كتاب هم رسیده و بخش عمدهای از فعالیتهای اقتصادی این حوزه مهم فرهنگی را گسترش داده و مدام گسترش بیشتری میدهد. شبكههای اینترنتی عرضه و فروش كتاب موضوع این گزارش است، هرچند با گسترش روزافزون حركت ما به سمت آن همچنان كند پیش میرود. كارشناسان دلایل عمدهای برای این امر مطرح میكنند.
در ایران و براساس آمارهای رسمی از سال ۸۳ همه ساله بیش از ۵۰ هزار عنوان كتاب منتشر میشود و بخش عمدهای از این كتابها قابلیت حضور در كتابفروشیها، شبكههای اینترنتی، كتابخانههای عمومی، كتابخانههای دانشگاهی، كتابخانههای شخصی و ... دارد. همانگونه كه تولید كتاب در ایران هنوز بر مدار سنت میچرخد، توزیع و عرضه این كالای استراتژیك هم از همین مسیر بظاهر ساده میگذرد. هنوز هم بخش عمدهای از توزیع كتاب به عهده بازار غیررسمیای است كه پخشیها نام دارند. اینان كه به باور عدهای از فعالان حوزه نشر مافیای توزیع را میگردانند با پول گستردهای كه در بازار كتاب خرج میكنند اجازه تغییر مسیر این جریان را به كسی نخواهند داد و در این راه برنامههای بسیاری را هم به بنبست كشاندهاند، اما با همه این مقاومتها و بر طبل سنت كوبیدنها، بخشی از حوزه نشر وارد عرصه مجازی شده و طرحی نو درانداختهاند؛ طرحی كه گرچه به آرامی پیش میرود، اما گامهای بزرگی هم برداشته و تلاشهای بسیاری را هم رقم زده است.
● جغرافیای مجازی كتاب ما كجاست
با گسترش شبكه اینترنت و به تبع آن گسترش فعالیتهای حوزههای مختلف در این دریای مجازی، ایرانیان از فعالترین كاربران این شبكه جهانیاند. فعالیت بیش از یك میلیون وبلاگ از ایرانیان در این شبكه خود گواهی بر این مدعاست. بیش از یك میلیون وبلاگ، صدها هزار پایگاه اطلاعرسانی داخلی و خارجی و این همه انسان حاضر در این فضای باز و بزرگ، مسلما به فعالیتهای رفاهی و امكانات جانبی و فوقالعاده نیاز اساسی دارد. هزاران پایگاه خدماترسانی اینترنتی و به تبع آن هزاران پایگاه ارائه خدمات فروش محصولات به صورت اینترنتی از مزایای این جهان بزرگ است كه به چند میلیون نفر از ایرانیان خدمات ارائه میكنند.
همان گونه كه از تعداد این شبكهها و پایگاهها آماری در دست نیست از شبكههایی كه به صورت مشترك به فروش و عرضه همه محصولات و همچنین كتاب میپردازند و شبكههای ویژه فروش كتاب، آماری در دست نیست. تعداد وبلاگهای ایرانیان تنها آماری بود كه پس از اعلام ساماندهی پایگاههای اینترنتی از سوی وزارت ارشاد و براساس برخی برآوردهها اعلام شد. به هر حال اكنون و پس از اعلام آمادگی پایگاه اینترنتی آمار فوق برای عرضه و فروش كتابهای ایرانی صدها پایگاه به فروش كتاب به صورت اینترنتی و در فضای مجازی میپردازند و در كنار پایگاههایی كه برای ارائه خدمات به ناشران و تولیدكنندگان كتاب و مخاطبان میپردازند، ناشران و موسسات انتشاراتی هم برای خود پایگاههای فروش اینترنتی آثار خود را راهاندازی كرده و آثار خود را عرضه میكنند.
در نظر بگیریم اگر حدود ۲۵۰ ناشر فعال در كشور باشند (به گفته مسوولان وزارت ارشاد و برخی فعالان این حوزه) و تمام این ۲۵۰ ناشر برای خود یك پایگاه اینترنتی فروش راهاندازی كرده باشند تنها ۲۵۰ فروشگاه اینترنتی فروش كتاب در كشور ما فعالیت میكنند. به اینآمار دهها شبكه معروف و معتبر را هم كه اضافه كنیم، رقم قابل توجهی به دست میآید.
● چرا پایگاههای اینترنتی؟
كارشناسان علت رویآوری مخاطبان و قشر دانشجو و دانشگاهی به این فناوری را سرعت، نیاز نداشتن به حضور در یك مكان خاص برای خرید، تحویل در هر مكانی كه بخواهید و حتی تخفیف قیمت پشت جلد و... میدانند.
از سوی دیگر در هر كجای ایران هم كه باشید با یك انتخاب ساده از یك شبكه میتوانید كتاب مورد نظر خود را پس از یك فاصله زمانی حداقل ۴۸ ساعته دریافت كنید.
دسترسی نداشتن بخش عمدهای از مردم به اینترنت، سرعت پایین آن و بیگانگی نسبی ما با شبكههای هوشمند بانكی از مهمترین مشكلات فروش اینترنتی كتاب استاین مساله سبب میشود ناشران هم به چاپ مداوم آثار خود پرداخته و كتابی به اصطلاح عنوان نایاب به خود نگیرد.
اگرچه بیشتر فعالان شبكههای اینترنتی ترجیح خود را بر كتابهای دانشگاهی میگذارند تا هم از نظر سرمایهگذاری و هم از جهت فروش خیال راحتی داشته باشند، اما حوزههای دیگر هم با استقبالی در حد همین كتابها روبهرو هستند.
ذكایی با اشاره به این كه بیشتر آمار فروش كتاب از سوی پایگاه آدینه بوك شامل كتابهای فنی میشود میافزاید: میزان خرید كتابهای عمومی، كودك و نوجوان و بویژه ادبیات هم سطح مطلوبی در بازار اینترنتی فروش كتاب دارد.
عمادالدین محمدعلی قمی، مدیر اجرایی نمایشگاه مجازی كتاب ایران كه با عنوان كتاب ۲۴ از سوی سازمان تبلیغات اسلامی راهاندازی شده است هم با اشاره به این كه قرارداد همكاری با ناشران دانشگاهی از اولویتهای این پایگاه است، میگوید: ناشران دانشگاهی بزرگی چون سمت كه سیستم فروش اینترنتی ندارند به این پایگاه پیوسته و كتابهای خود را عرضه خواهند كرد و ناشران آموزشی هم بخش مهمی از فعالیت این پایگاه را به خود اختصاص خواهند داد.
البته فعالان این عرصه از جنبه سنتی فروش هم غافل نیستند و در كنار فروش اینترنتی از روش فروش قدیمی هم بهره میگیرند.
قمی میگوید: ما بیش از یك هزار نمایندگی در شهرستانها در نظر گرفتهایم كه همان كتابفروشان شهرستانها هستند. در این مراكز علاقهمندان كتاب مورد نظر خود را در صورت موجود نبودن در كتابفروشی ثبت سفارش میكنند و ما از طریق پایگاه و با استفاده از پست پیشتاز برای آنها ارسال میكنیم.
به گفته وی این شیوه هم در شهر تهران وجود دارد.
● فروش اینترنتی، چه كسی؟ كجا؟
در نگاه نخست شاید به نظر برسد شهرهای بزرگ به دلیل دسترسی راحتتر به شبكه اینترنت بیشترین مخاطبان پایگاههای اینترنتی فروش كتاب باشند، اما چنین نیست.
به گفته كارشناسان و فعالان حوزه فروش اینترنتی كتاب، شهرستانها هم به میزان شهروندان تهران بزرگ و بویژه تهران از این شیوه خرید بهره میگیرند و میزان استقبال این هموطنان نیز در حد دیگر شهروندان ایرانی است.
ذكایی استفاده از پست پیشتاز برای ارسال سفارشها و بهبود كنونی این شیوه ارسال را از دلایل استقبال مخاطبان ایرانی از این شیوه خرید محصول عنوان میكند و میگوید: دورترین مناطق ایران در كمترین زمان ممكن كالای مورد نظر خود را دریافت میكنند و كتاب نیز بخشی از این كالاهاست.
● مشكل كجاست؟
دسترسی نداشتن بخش عمدهای از مردم ایران به شبكه جهانی اینترنت، سرعت پایین آن، بویژه در شبكههای خانگی و ویژهتر در شهرستانها از یك سو و از سوی دیگر بیگانگی نسبی ما با شبكههای هوشمند بانكی از مهمترین مشكلات حوزه فروش اینترنتی محصولات و ازجمله كتاب است.
به گفته فعالان این عرصه، هنوز بخش عمدهای از بازار مبادله این كالا به صورت نقدی است، یعنی خریداران ترجیح میدهند به شیوه تحویل كتاب در محل و پرداخت نقدی اقدام به خرید كتاب كنند، چراكه بسیاری از مخاطبان یا اعتقادی به شیوه پرداخت اینترنتی ندارند یا با آن به كلی بیگانهاند.میتوان گفت همچنان شیوه مبادله سنتی در این بازار حرف اول را میزند. نگاه جامعهشناسانه هم این است كه مردم ما به دلیل طرف نبودن با یك شخص یا گروه خاصی هنوز نمیتوانند اطمینان كنند كه محصول را به صورت اینترنتی بخرند و آن را دریافت كنند، بنابراین بهترین شیوه همان است كه پس از دریافت و اطمینان از صحت آن، مبلغ مورد نظر را بپردازند.
مساله دیگری كه همچنان بر این بازار حكمفرماست، استفاده از پیك موتوری است كه برای ارسال تمام كالاها در سطح شهرها صورت میگیرد. این موضوع منافاتی با ارسال كتاب یا هر كالای دیگری ندارد، اما مساله ضرورت شكلگیری شیوهای برای ارسال این كالای خاص به نام پیك كتاب است كه البته برخی فعالان حوزه بازار كتاب از آن بهره میبرند، اما وجود یك شبكه ارسال كه كتاب را نه مثل سبزی و میوه كه در یك كیسه قرار میدهند، بلكه در بستهبندی مناسب و ویژه به مخاطبان تحویل میدهند. در حال حاضر بخش ارسال كتاب در تهران و شهرستانها با شیوه ارسال محصولات دیگری چون مواد شوینده، تخممرغ و... تفاوت ندارد. در حالی كه كتاب یك كالای فرهنگی است و ارسال آن هم باید به شیوه فرهنگی و در خور فرهنگ باشد.
غلامرضا معصومی