آشنایی با بازار کاشان – اصفهان

شهر تاریخی کاشان با قدمتی گران به اندازه تپه‌های باستانی سیلک همچون نگینی پر بها در میان کویر و دامنه‌های زاگرس در استان اصفهان همچنان پایدار و استوار خودنمایی می‌کند.

سیلک نام اولین تمدن شهر نشینی ایران مرکزی در کاشان است که در 3 کیلومتری جنوب غربی این شهر قرار دارد

 

قدیمی‌ترین خاستگاه تمدن بشری را سیلک کاشان عنوان می‌کنند، یعنی اولین جایی که شهر نشینی شکل گرفت، آنجا که آریایی‌ها اولین تمدن شهر نشینی را ایجاد کردند.

 

تمدن اقوام تپه‌های سیلک در 2500 سال پیش مغلوب تمدن آریایی شد که آثار آنها در طبقات مختلف حفاری از قبیل ظروف لوله‌دار بلند با نقش اسب و خورشید و اسلحه آهنی و شمشیر و نیزه‌های بلند کشف شده است.

 

محوطه باستانی سیَلْک که در منطقه فین کاشان واقع شده قدمتی در حدود 7 هزار سال دارد.

 

محوطه باستانی سیَلْک در ضلع جنوب‌غربی کاشان و در سمت راست جاده کاشان به فین قرار دارد و از دو تپهٔ شمالی و جنوبی که در فاصله ۶۰۰ متری یک‌دیگر قرار دارند و دو گورستان تشکیل شده است.

یکی از گورستان‌ها که گورستان الف نامیده می‌شود ۳۵۰۰ سال قدمت دارد و در ۲۰۰ متری جنوب تپهٔ جنوبی واقع شده است که امروزه روی آن بلواری احداث شده است.

 

گورستان دیگر که گورستان ب نامیده می‌شود ۳۰۰۰ سال قدمت دارد و در زیر باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی ضلع غربی تپه‌ها قرار دارد.

تپه سیلک در حقیقت زیگورات یا محل عبادت اقوام باستانی بوده است که از گل رس و سفال ساخته شده است.

 

این بنای تاریخی تا سال ۱۳۱۰ شناسایی نشده بود و در میان مردم کاشان به شهر نفرین شده معروف بود تا اینکه با کاوش‌های باستان‌شناسان کشف شد.

 

در خرابه‌های تپه باستانی سیلک چند اسکلت انسان و ظروف قدیمی پیدا شده که این اشیاء در موزه‌های لوور فرانسه، موزهٔ ملی ایران و موزهٔ باغ فین و موزه‌ای در جنب این بنای باستانی قرار داده شده است

این تپه تاریخی در ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ با شماره ۳۸ در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران به ثبت رسید.

 

قدمت قدیمی‌ترین آثار به دست آمده از تپه شمالی به حدود ۷۵۰۰ سال قبل می‌رسد و آخرین آثار مکشوفه از تپه جنوبی مربوط به ۵۰۰۰ سال قبل است

 

 

این منطقه مسکونی در جوار بقایای دریای تتیس (دریای عظیمی که تمام فلات مرکزی ایران و افغانستان را در برگرفته بوده) قرار گرفته و شاید با خشک شدن آرام دریا و پدید آمدن خشکی‌های حاصلخیز، انسان‌هایی را که احتمالا در ارتفاعات زندگی می‌کرده‌اند، به سمت خود کشانده است.

 

این تپه در نگاه اول یک تپه خاکی است و جاذبه‌ای برای دیدن، آن هم در گرمای شهر کاشان ندارد ولی با کمی توجه به قدمت و شناخت تاریخ، آنوقت این تپه دالانی برای ورود به دنیایی دیگر محسوب خواهد شد.

 

 

مسکن انسان در این ناحیه نخست به صورت کوه‌ها، یا خانه‌های محقری که از نی و شاخه‌های درخت ترکیب یافته بود، ساخته شد و بعدها روی نی و شاخه‌های درخت گل مالیدند و یا دیوارهای خانه را با چینه بالا بردند ولی خیلی زود برای بالا بردن دیوارها از خشت خام استفاده کردند.

 

در ابتدا خشت‌ها را بدون قالب می‌ساختند، ولی بعداً برای ساختن آن قالب به کار بردند،  توانستند خشت‌ها را یک اندازه و منظم بسازند.

 

در داخل خانه‌ها دیوارها را با گل اخری رنگ می‌کرند. و مردگان را در زیر کف اتاق‌ها که آجر فرش یا سنگ فرش نبود، دفن می‌نمودند.

مردگان را در این قبرها به صورت «چمپاته» به خاک می‌سپردند و همراه آنها در گورشان اشیایی قرار می‌دادند و این اشیا در بعضی از گورها پر ارزش و زیاد بود و در بعضی دیگر کم و بی‌ارزش.

 

ذوق و سلیقه هنری این مردم از روی حکاکی‌های آنها که نخستین بار روی استخوان انجام گردیده‌است و از روی نقوش سفالشان ظاهر می‌گردد.

 

سیلک تنها مکان تاریخی در فلات ایران است که مدارک نوشته از دوران پیش از هخامنشی در آن پیدا شده ولی خطی که هم‌زمان با آغاز تاریخ در ایلام به وجود آمده‌بود، تحت نام پرتو ایلامی شناخته شده است.

مجموعه بازار کاشان نیز با سامان‌مندی فضاهای معماری و همجواری با راه‌های بازرگانی باستانی، یکی از پر رونق‌ترین و باشکوه‌ترین بازارهای ایران به شمار می‌آید.

 

دوران اوج و رواج بازار کاشان مربوط به زمان صفویه و به خصوص دوران شاه عباس اول است. غالبا سیاحان و جهانگردانی که در عصر صفوی و قاجار، به ایران و به خصوص کاشان سفر می‌کردند، همواره عظمت و شکوه بازار این شهر را مورد تمجید قرار می‌دادند.

 

در مجموعه بازار کاشان علاوه بر راسته بازارهای اصلی نظیر مسگرها، زرگرها، کفاش‌ها، بزازها، بازارچه‌های میانچال، ملک، ضرابخانه و رنگرزها، مساجد، بقاع، کاروانسراها، تیمچه‌ها، حمام‌ها و آب انبارهای متعددی وجود دارد که هر یک از آنها در دوره‌ای خاص ساخته شده‌اند.

 

از دیرباز بازار کاشان به جهت ساماندهی منظم و معماری بی نظیر و با شکوه مجموعه فضاهایش مورد توجه و تحسین بوده است.

 

به طوری که سر آنتوان شرلی شرحی در باب یکی از سفرهایش با شاه عباس به کاشان می‌نگارد و همچنین تاورنیه فرانسوی در سفرنامه خود می‌نویسد: بازار های کاشان خیلی زیباست و با تاق‌های خوب پوشیده شده، کاروانسراها هم بزرگ و راحت است.

 

بازار کاشان با وجود رونق و زیبایی بسیار در دوران سلجوقی و صفوی، به سبب زلزله شدید در سال ۱۱۹۲ قمری ویران شد و در پی وقوع این حادثه علاوه بر تخریب ابنیه تاریخی شهر، بافت بازار نیز از بین رفت.

 

بازار فعلی کاشان روی بقایای بازار قدیم که در اثر آن زلزله فروریخته بود، بازسازی شد. فضاهای معماری امروز بازار کاشان در واقع از بازسازی‌های دوران قاجاریه و بخصوص دوره حکمرانی فتحعلی شاه باقی‌مانده است.

 

مجموعه تاریخی بازار کاشان از نظر مکانی با امتداد شرقی غربی از دروازه قدیمی شهر (دروازه دولت) آغاز شده و تا گذر پا نخل ادامه می‌یابد. در گذر از این مسیر، راسته بازار مسگرها، میانچال، بالا بازار، درب زنجیر، زرگر ها و گذر نو قرار دارند.

 

در بازار کاشان راسته اصلی، مجموعه میانچال به عنوان کانون اصلی بازار می‌باشد که بر خلاف الگوهای دیگر، شکل خطی ندارد. این مجموعه شامل عناصر مختلفی چون تیمچه، سرا، آب انبار و مسجد مدرسه است.

 

وجود چهار سوق میانچال و راسته های فرعی یا بازارچه‌های کفاش‌ها، بزازها، ریسمانچی‌ها و بازار ملک بر شکوه و جلال این بازار کاشان می‌افزاید.

 

راسته مسگرها از میدان دروازه دولت تا میدان سنگ (مسجد میرعماد) به عنوان یکی از پررونق‌ترین راسته‌های بازار کاشان به حساب می‌آید. در بخشی از میدان سنگ، جلوخانی قرار دارد که به نوعی فضای ارتباطی و دستیابی به مسجد میرعماد را فراهم می‌کند.

 

از مسجد میرعماد (میدان سنگ) تا مجموعه میانچال را راسته بازار بزرگ یا بالا بازار می‌نامند که یکی از پرجنب و جوش‌ترین راسته‌های بازار کاشان است. کارکرد این راسته، صباغی یا رنگرزی بوده و آن را منسوب به حاج حسین صباغ می‌دانند که بانی آب انباری به همین نام در بازار است.

 

پس از گذر از مجموعه میانچال راسته‌های زرگرها، گذر نو و پا نخل قرار دارند. بازارچه پانخل به دلیل ساخت خیابان از پیوستگی کالبدی بازار جدا مانده و عملا قدیمی‌ترین بخش بازار کاشان بدون هیچ عملکردی در انتهایی‌ترین بخش بازار از چرخه اقتصادی شهر خارج شده است. پس از بازار پانخل، محله درب باغ و نهایتاً دروازه غربی قدیمی شهر قرار دارد.

 

تیمچه امین الدوله به دستور فرخ خان غفاری در سال ۱۲۸۵ قمری عهد ناصر الدین شاه قاجار از سوی استاد معمار مریم کاشانی ساخته شد. کاروانسرای گمرک یا سرای خان که از نظر وسعت و بزرگی در بازار کاشان بی همتاست، در سمت شمالی بالا بازار و نزدیک میدان سنگ واقع شده است.

 

در بالای ورودی حجره های اطراف میانسرا، کاشی‌های منقوش هندسی و روایی وجود دارد که مجلس بزم و رزم و شکار و ... را نمایش می‌دهد. از کاروانسراهای موجود در بازار تاریخی کاشان می‌توان به کاروانسرای ذغالی‌ها، کاروانسرای نو و میرپنج اشاره کرد که به سبب نزدیکی به دروازه اصلی شهر، نقش به سزایی در تبادلات اقتصادی شهر داشته‌اند.

 

مجموعه فرهنگی، تاریخی بازار کاشان با وجود تمام قابلیت‌های نهفته و آشکارش در برابر خانه‌های تاریخی و جاذبه‌های فراوان دیگر موجود در شهر کاشان متأسفانه مورد بی مهری مسئولان و بازدیدکنندگان قرار گرفته است.
منبع:مقاله جهانگردی.کتاب اطلاعات توریستی کشورهای جهان.سایت کارناوال