تحول و تکامل حوزوی تاکید امام و رهبری

 حضرت امام خمینی(ره) به عنوان احیاگر حوزه های علمیه در قرن معاصر و به عنوان یکی از عالمانی که در حوزه های مختلف دانشی فقه و فلسفه و عرفان و حدیث و... صاحب نظریه های بدیع است؛ خود از کسانی بوده اند که در حوزه تحول حوزه های علمیه و بازاندیشی نقش حوزویان در جامعه و اصلاح امور حاکم بر حوزه های علمیه همواره اصرار کرده اند. ایشاندر مورد تحول و تکمیل حوزه های علمیه راه حل های خود را بیان و بر جامع نگری حوزویان و به روز شدن حوزه های علمیه، توجه به فقه جواهری مبتنی بر زمان و مکان و پاسخ گویی به نیازهای مردم و جهانیان در عرصه های فکری و فرهنگی تاکید کرده اند.
این راه البته از سوی خلف صالح ایشان حضرت آیت الله سید علی خامنه ای رهبر معظم انقلاب مورد توجه قرار گرفته و عَلَم تحول حوزه های علمیه بر دوش ایشان قرار گرفت و ایشان در دیدارهای مختلف با عموم طلاب و اساتید و دست اندکاران مدیریتی حوزه های علمیه نسبت به تحول حوزه در عرصه های آموزشی و پژوهشی و تبلیغی تاکید کرده و در بسیاری از این عرصه ها راهکارهای قابل توجه ای ارائه داده اند که شایسته توجه بیش از پیش حوزویان است.
در فراز ذیل نگاهی هرچند گذرا خواهیم داشت به محورهایی از سخنان امام خمینی (ره) در حوزه تحول حوزه های علمیه که در چند فراز تقدیم خوانندگان گرامی می شود:
اهمیت روز آمدی در حوزه
معرفی و ارائه اسلام مستلزم این است که حوزه های روحانیت اصلاح شود. به این ترتیب که برنامه درسی و روش تبلیغات و تعلیمات تکمیل گردد. سستی و تنبلی یأس و عدم اعتماد به نفس جای خود را به جدیت و کوشش و امید و اعتماد به نفس بدهد. آثاری که تبلیغات و تلقینات بیگانگان در روحیه بعضی گذاشته ازبین برود، افکار جماعت مقدس نما که مردم را از داخل حوزه های روحانیت از اسلام و اصلاحات اجتماعی باز می دارند اصلاح شود...
بعضی را می بینیم که در حوزه ها نشسته به گوش یکدیگر می خوانند که اینکارها از ما ساخته نیست. چکار داریم به این کارها؟ ما فقط باید دعا کنیم و مسأله بگوییم! این افکار آثار تلقینات بیگانگان است نتیجه تبلیغات سوء چند صد ساله استعمارگران است. ۱
وظیفه ما بسیار سنگین است، چه از جهت اینکه تهذیب این دانشگاه اسلامی، دانشگاه بزرگ اسلامی که باید به دست مراجع بزرگ، بشود و چه باب تعلیم و تعلم که باید باز تصفیه بشود و به دست بزرگان ما اداره و تصحیح بشود و چه در کیفیت تحصیل که باید تجدید نظر بشود...
مردم از شما توقع جمیع انحاء ارشادات را دارند. اسلام همانطوری که ابعاد مختلفه دارد به حسب ابعادی که انسان دارد، اسلام برای انسان آمده است، برای انسان سازی آمده است، قرآن کتاب انسان سازی است، همانطوری که قرآن ابعاد مختلف دارد، حسب ابعادی را جوابگو باشد، لکن یک حوزه ی مرکب از ده هزار نفر یا حوزه های مرکب از مثلا سی هزار نفر، اینها می توانند دسته دسته باشند و هر دسته ای یکی بعدی را اداره بکنند، یکی جهات عقلی را، یکی جهات سیاسی را، یکی جهات اینهایی که همه در اسلام است، همه این جهات در اسلام هست و باید حوزه ها آنطور باشند، مجهز بشوند و همانطوری که اسلام ابعاد مختلف هست، حوزه ها هم ابعاد مختلفه داشته باشد.
همین طوری که فقه و انحاء فقه را تعلم و تعلیم می کنند، سایر موارد اسلام را و سایر ابعاد اسلام را هم تایید تحصیل بکنند و باید تدریس بکنند و اشخاص ارزنده را بار بیاروند تا مردم را ارشاد و هدایت بکنند. ۲
حوزه های علمیه علوم شرعیه فعالیت هایشان در رژیم های سابق و خصوصا این پنجاه و چند سال اخیر بسیار محدود بود، هم برنامه های تحصیلی شان محدود بود و هم فعالیت های خارجی شان که آن در حد تقریبا صفر بود. مسأله قضاوت که یک مسأله مهم اسلامی است، حوزه های علمیه چون از این مسأله منزوی شده بودند و آنها را منزوی کرده بودند. مهیا نبودند که یک همچو بار سنگینی را به زودی از دوش خودشان بردارند و چون حدود و تعزیرات و قضا و امثال اینها در آن رژیم ها اصلا مطرح نبود، رجالی که باید اینها را تکفل کنند و عمل کنند بسیار ناقص بودند. حوزه ها از این جهات نه از باب اینکه تقصیری کرده باشند، از باب اینکه مجالی برای آنها نبود. ۳ حوزه‌های علمیه سراسر کشور خصوصا حوزه قم، حوزه مشهد، حوزه اصفهان باید کوشش کنند که امروز که می‌توانند، مبلغ بفرستند به آن نحوی که بشناسد جامعه را و بفهمد که مشکلات جه است و باید جه بکند و چه بگوید...
در سرتاسر کشور ، ما احتیاج به مبلغ داریم، علاوه بر آن در خارج کشور احتیاج به مبلغ بیشتر داریم و الان ما کمبود داریم، ما نباید امروز را مقایسه به دیروزها بکنیم. حوزه‌های علمی آنوقت در اختناق به سر می‌بردند، نمی توانستند که قاضی تحویل جامعه بدهند، از آنها پذیرفته نبود.
امروز را حوزه‌های علمیه نباید مقایسه کنند با دیروز‌ها، امروز باید همه علمای بلاد و همه مراجع و همه مدرسین و دانشمندان حوزه‌های علمیه کوشش کنند که این تکلیفی که به عهده همه آمده است به طور شایسته انجام بدهند. سرتاسر کشور حدود مثلا سه چهار هزار نفر ما قاضی لازم داریم و چندین هزار نفر مبلغ لازم داریم.
امروز دیگر ما عذری نداریم که بگوییم نمی توانستیم، امروز می توانیم همه کارها را بکنیم. ۴
البته روحانیت خوب عمل کرد و فقه اسلام را که فقه جعفری است با مجاهدت‌های زیاد زنده نگاه داشت، ولی بالاخره محصور شده بودند در همان جهت فقهی، ولی همان را خوب عمل کردند. اشکال به ما این بود به غیر از مسائل عبادی فقه هیج کاری نمی کردیم؛ حوزه‌ها در زمینه‌های دیگر حرکتی نداشتند.
وضع فلسفه هم به صورت امروز نبود. علوم ریاضی یا سایر علوم یا نبود یا کم بود. اصولا کسی به این فکر نیود که چیز‌هایی باشد و چه چیز‌هایی نباشد، حرکت در حوزه ها نبود. حوزه کسی را به عنوان مبلغ اعزام نمی کرد. اعزام به خارج که در ذهن‌ها نبود و هیچ کس هم فکر نمی کرد که امکان دارد کسی را به خارج فرستاد، ولی بحمدالله امروز در حوزه‌ها این مسائل حل شده است. من باز عرض می‌کنم که فقه را نباید فراموش کرد. فقه جواهری باید تقویت شود. فقه در رأس دروس است ولی مسائل دیگر هم مهم است که باید آنها عمل شود.
ما امروز نمی‌توانیم مثل سابق فکر کنیم، ما سابق تبلیغات مان محصور به ایران بود. و تبلیغات آنقدری که برای خارج لازم است برای داخل کمتر از او لازم است. شما می‌بینید که امروز همه تبلیغات دنیا بر ضد اسلام است، با اسم ضدیت با جمهوری اسلانی اصل اسلام را محکوم می‌کنند. صورت اسلام را به یک صورت دیگری درآورده اند که غیر واقعیت اوست. پیشتر احتیاج به زبان، زبان های خارجی نبود، امروز احتیاج است به این، یعنی جزو برنامه تبلیغات مدارس باید زبان باشد، زبان‌های زنده دنیا، آنهایی که در همه دنیا شایع‌تر است. امروز ما می‌توانیم در ایران باشیم و به زبان دیگری همه جای دنیا را تبلیغ کنیم. ۵
از همه حوزه های علمیه در هر جا که هست این تقاضا را دارم که دامن به کمر بزنند و نقصیه های سابق را، عقب افتادگی‌های سابق را جبران کنند. ۶
از تمامی علمای اعلام و فرزندان قرآن و دانشمندان ارجمند تقاضا دارم که از کتاب مقدسی که "تبیان کل شی" است و صادر از مقام جمع الهی به قلب نور اول و ظهور جمع الجمع تاییده است، غفلت نفرمایند.
هر طایفه ای از علمای اعلام و دانشمندان معظم به بعدی از ابعاد الهی این کتاب مقدس دامن به کمر زده و قلم به دست گرفته و آرزوی عاشقان قرآن را برآورند و در ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی . جنگ و صلح قرآن وقت صرف فرمایند تا معلوم شود این کتاب سرچشمه همه چیز است؛ از عرفان و فلسفه تا ادب و سیاست، تا بی‌هبران نگویند عرفان و فلسفه بافته ها و تخیلاتی بیش نیست و ریاضت و سیر و سلوک کار درویشان قلندر است، یا اسلام به سیاست و حکومت و اداره کشور چکار دارد که این کار سلاطین و روسای جمهور اهل دنیاست. یا اسلام دین صلح و سازش است و حتی از جنگ و جدال با ستمکاران بری است. و به سر قرآن آن آوردند که کلیسای جاهل و سیاستمداران بازیگر به سر دین مسیح عظیم الشأن آوردند. ۷
در مورد روش تحصیل و تحقیق حوزه‌ها، اینجانب معتقد به فقه سنتی و اجتهاد جواهری هستم و تخلف از آن را جایز نمی دانم. اجتهاد به همان سبک صحیح است ولی این بدان معنا نیست که فقه اسلام پویا نیست، زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند. مسأله ای که در قدیم دارای حکمی بوده است به ظاهر همان مسأله در روابط حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد یک نظام ممکن است حکم جدیدی پیدا کند، بدان معنا که با شناخت دقیق روابط اقتصادی و اجتماعی و سیاسی همان موضوع اول که از نظر ظاهر با قدیم فرقی نکرده است. واقعا موضوع جدیدی شده است که قهرا حکم جدیدی می طلبد. مجتهد باید به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد. برای مردم و جونان و حتی عوام، هم قابل قبول نیست که مرجع و مجتهدش بگوید من در مسائل سیاسی اظهار نظر نمی کنم. آشنایی به روش برخورد با حیله ها و تزویر‌های فرهنگ حاکم بر جهان، داشتن بصیرت و دید اقتصادی، اطلاع از کیفیت برخورد با اقتصاد حاکم بر جهان، شناخت سیاست‌ها و حتی سیاسیون و فرمول‌های دیکته شده آنان و درک موقعیت و نقاط قوت و ضعف دو قطب سرمایه داری و کمونیزم که در حقیقت استراتژی حکومت بر جهان را ترسیم می کنند، از ویژگی‌های یک مجتهد جامع است. یک مجتهد باید زیرکی و هوش و فراست هدایت یک جامعه بزرگ اسلامی و حتی غیر اسلامی را داشته باشد. حکومت در نظر مجتهد واقعی فلسفه علمی تمامی فقه در تمامی زوایای زندگی بشریت است.
فقه، تئوری واقعی و کامل اداره انسان و اجتماع از گهواره تا گور است. ۸
این مسأله نباید فراموش شود که به هیچ وجه از ارکان محکم فقه و اصول رایج در حوزه‌ها نباید تخطی شود. البته در عین این که از اجتهاد جواهری به صورتی محکم استوار ترویج می شود، از محاسن روش های جدید و علوم مورد احتیاج حوزه‌های اسلامی استفاده گردد. ۹
فقه سنتی که ارث سلف صالح است و انحراف از آن سست شدن ارکان تحقیق و تدقیق است محفوظ بماند و تحقیقات بر تحقیقات اضافه گردد و البته در رشته‌های دیگرعلوم به مناسبت احتیاجات کشور و اسلام برنامه‌هایی تهیه خواهد شد و رجالی در آن رشته تربیت باید شود. ۱۰
ما هرگز نمی‌گوییم که این طبقه روحانیت یکسره خوب و منزه‌اند و برای اصلاح ٱنها نباید قدمی برداشت اینها هم مثل سایر طبقات خوب و بد دارند و بد‌های آنها از همه بد‌ها فساد و ضررشان بیشتر است چنانچه خوب‌های آنها از تمام طبقات نفع‌شان هم برای مردم و هم برای کشور و استقلال آن بیشتر و بالاتر است لکن کسی می تواند دست اصلاح به این دستگاه دراز کند که چند شرط زیر را داشته باشد:
1.تخصص در علوم روحانیه که سخن‌های اون کورکورانه و از روی جهالت نباشد.

2.علاقه‌مندی به دیانت و روحانیت و عقیده به اینکه روحانیت در کشور لازم است.

3.پاک بودن نیت او که دست درازیش برای نفع طلبی نباشد.

4.عقل تدبیر و تمیز صلاح و فساد، تا کارهایش از روی نقشه‌های خردمندانه باشد.

5.نفوذ روحانی که نقشه‌های خود را بتواند عملی کند.
ضرورت روش‌مندی فقه
اگر حوزه‌های فقاهت خدای نخواسته از بین برود یا سست بشود، رابطه ما بین فقها و ملت قطع می‌شود، این حوزه فقاهت است که رابطه را محفوظ نگه داشته است.
حوزه‌های فقاهت، هم فقاهت را داشتند و هم یک جمعی هم معقول و سایر علوم را تحصیل می‌کردند. علمای اخلاق بودند در حوزه‌ها که مردم را و علما را و اهل علم را دعوت به مسائل اخلاقی می‌کردند. اهل معنویت و عرفان بودند که اشخاصی را دعوت می‌کردند به آنطور و کارهای خودشان را انجام می‌دادند، لکن فقاهت که اساس است سر جای خودش بود و باید باشد.
از امور مهمی که اینجانب نگران آن هستم مسائل حوزه‌های علمیه خصوصا حوزه‌های بزرگ مثل حوزه‌ مقدسه‌ی قم است. آقایان علمای اعلام و مدرسین محترم که خیرخواهان اسلام و کشور‌های اسلامی هستند. توجه عمیق کنند که مبادا تشریفات و توجه به ساختمان‌های متعدد برای مقاصد سیاسی و اجتماعی اسلام، آنان را از مسأله‌ی مهم اصلی حوزه‌ها که اشتغال به علوم رایج اسلامی و خصوصا فقه و مبادی آن به طریق سنتی است، اغفال کند و مبادا خدای نخواسته اشتغال به مبادی و مقدمات موجب شود که از غایت اصلی که ابقا و رشد تحقیقات علوم اسلامی خصوصا فقه به طریقه‌ی سلف صالح و بزرگان مشایخ همچون" شیخ الطائفه" و امثاله ـ رضوان الهه تعالی علیهم ـ و در متأخرین همچون "صاحب الجواهر" و شیخ بزرگوار"انصاری" علیهم رضوان الله تعالی باز دارد.
لکن خوف آن است که اگر تشریفات و زرق و برق‌های شبیه به قطب مادیت رواج پیدا کند. در نسل‌های بعد اثر گذارد و خدای نخواسته آنچه از آن می ترسیم به سر حوزه‌ها بیاید. لازم است آقایانی که در این امور دست دارند و متصدی این مسائل هستند توجه کنند که حد افراط را جلوگیری کنند و هر چه می کنند در خدمت حوزه‌های علمی و در خدمت اسلام و علوم اسلامی باشد و کارها تعدیل شود و از افراط و تفریط احتراز گردد.
این مسأله نباید فراموش شود که به هیچ وجه از ارکان محکم فقه و اصول رایج در حوزه‌ها نباید تخطی شود. البته در عین اینکه از اجتهاد جواهری به صورتی محکم و استوار ترویج می شود، از محاسن روش‌های جدید و علوم مورد احتیاج حوزه‌های اسلامی استفاده گردد.
یکی از امور مهمی که مورد توجه بزرگان علمای حوزه علمیه قم بوده است لکن عمل مثبتی درباره آن انجام نگرفته ایجاد نظم و انظباط در حوزه هاست که لازم است از حوزه علمیه قم شروع شود و به طور جدی و اساسی عمل شود.
همه می دانیم که اگر خدای نخواسته حوزه ها به طور هرج و مرج و بدون برنامه صحیح و ضابطه اسلامی عقلایی اداره شوند، باید همه منتظر فاجعه شکست جمهوری اسلامی و اسلام بزرگ باشیم.
وصیت اینحانب آن ست که در همه اعصار خصوصا در عصر حاضر که نقشه ها و توطئه ها سرعت و قوت گرفته است. قیام برای نظام دادن به صرف وقت نموده و یا برنامه دقیق صحیح حوزه ها را و خصوصا حوزه علمیه قم و سایر حوزه های بزرگ و یا اهمیت را در این مقطع از زمان از آسیب حفظ نمایند.
پشتکار عنصر لازم طلبه برای تحصیل علم
حوزه ها از درون تهدید می شود، باید آن علاج شود و علاجی جز آنکه شخصیتهای که مورد قبول باشند و از حیث معلومات قابل عرضه باشند در حوزه ها باشند آنها این کار را به دست گیرند.
باید چه طبقه جوان روحانی و چه دانشگاهی، با کمال جدیت به تحصیل علم هر یک در محیط خود ادامه دهند. این زمزمه بسیار ناراحت کننده که اخیرا بین بعضی جوانان شایع شده که درس خواندن چه فایده ای دارد، مطلبی است انحرافی و مطمئنا یا از روی جهالت و بیخبری است و یا با سوء نیت و از القائات طاغوتی شیطانی است که می خواهند طلاب علوم دینی را از علوم اسلامی بازدارند که احکام اسلام به طاق نسیان سپرده شود و محو آثار بود و اگر پس از این نداشته باشد، این سد عظیم مقابل اجانب منهدم می شود و راه برای استعمارگران هر چه بیشتر باز می شود و اگر دانشگاه ها خالی از مردانی دانشمند و متخصص شوند، اجانب منفعت طلب چون سرطان در تمام کشور ریشه دوانده و زمام اقتصادی و علمی ما را به دست می گیرند.
بهترین و مؤثرترین راه مبارزه با اجنبی، مجهز شده به سلاح علم و دین و دنیاست.
هشدار و تذکر به رعایت زی طلبگی
لازم است خودمان را از لحاظ روحی و از حیث طرز زندگی کامل تر کنیم. باید بیش از پیش پارسا شویم و از حطام دنیوی رو برگردانیم.
باید توجه کنید که همه متوجه شما هستند. لذا زی اهل علم خودتان را حفظ کنید، درست مانند علمای گذشته ساده زندگی کنید. در گذشته چه طلبه و چه عالم بزرگ شهر زندگی شان از سطح معمولی مردم پایین تر بود و یا مثل آنها بود.اگر روزی از نظر زندگی از مردم عادی بالاتر رفتید بدانید که دیر یا زد مطرود می شوید.
پاسخ گویی به مسائل جهان اسلام
انشالله با کمک همه دست اندکاران امور حوزه موفق شوید پاسخ گوی سئوالات جهان اسلام شوید.
روش های جدید و علوم مورد نیاز حوزه ها
به هیچ وجه از ارکان محکم فقه و اصول رایج در حوزه ها نباید تخطی شود، البته در عین اینکه از اجتهاد" جواهری" به صورتی محکم و استوار ترویج شود، از محاسن روش های جدید و علوم مورد احتیاج حوزه های اسلامی استفاده گردد. ۱۱
روش علمی حوزه ها
بحمد الله حوزه ها از نظر منابع و شیوه های بحث و اجتهاد، غنی و دارای ابتکار است، تصور نمی کنم برای بررسی عمیق همه جانبه علوم اسلامی طریقه ای مناسب تر از شیوه علمای سلف یافت شود. ۱۲
جمع بندی
ضرورت بازخوانی بیانات امام خمینی(ره) همراه با توجه به نیازهای امروز جامعه بشری و درک خواسته ها و توقعات مردم از روحانیت و توجه به جایگاه خطیر روحانیت و موقعیت روحانیت شیعه در کشور ایران اسلامی که فرصتی بی نظیر برای بسط و گسترش عقلانیت دینی و اخلاق و ترویج فضیلت و فطرت دارد، شایسته توجه افزون تر حوزویان است.
مروری بر منشور روحانیت که توسط امام خمینی (ره) ایفاد شده است می تواند خطراتی را که پیش روی روحانیت در عرصه های علمی و سیاسی و فرهنگی و اجتماعی است، باز دارد و ما را از خطرات و آسیب های پیش رو حفظ کند. /۹۰۱/ی۷۰۲/ج
حجت الاسلام سید هادی طباطبایی، طلبه درس خارج حوزه علمیه قم
۱. امام خمینی(ه) ولایت فقیه، ص 126 ـ125.
۲. صحیفه نور، ج15، ص203.
۳ . صحیفه نور، ج15، ص247.
۴ . صحیفه نور، ج15، ص 249ـ248.
۵ . صحیفه نور، ج18، ص99
۶. صحیفه نور، ج8، ص100.
۷ صحیفه نور، ج 20، ص 20ـ29
۸. صحیفه نور، ج21، ص 98.
۹ صحیفه نور، ج21، ص130
۱۰. صحیفه نور، ج21، ص 189.
۱۱ پیام به شورای مدیریت حوزه. 1367
۱۲ .منشور روحانیت، 1/12/67
منبع: خبرگزاری رسا