بازار زنجان ، طویل ترین بازار سنتی ایران

بازار زنجان که یکی از مهم‌ترین و زیباترین مجموعه‌های تجاری سراسر استان زنجان است، در قلب بافت قدیمی و مشرف به دروازه قلتوق (دروازه جنوبی شهر زنجان) قرار دارد.

 

 مجموعه بازار قدیمی به صورت یک خط مستقیم به عنوان بازار بالا و پایین به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم شده است. گستردگی جغرافیایی بازار زنجان و تنوع راسته‌ها، تعدد سراها و کاوانسراهای درون شهری در راسته‌های فرعی که هر کدام به نام و فعالیت خاص اختصاص یافته و وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه در طول زمان‌های گذشته و شرایط حاکم بوده است. این بازار که طولانی‌ترین بازار ایران سرپوشیده است، از سوی غرب و شرق گسترده شده و بدین لحاظ بازار پائین و بازار بالا تقسیم و نامگذاری شده است.

تاریخچه

 

ساخت بازار زنجان در سال ۱۲۰۵ هجری قمری در دوران حکومت آغامحمد خان قاجار آغاز و به سال ۱۲۱۳ هجری قمری مقارن حکومت فتحعلی شاه قاجار پایان گرفته است. به مرور زمان کاروانسراها، گرمابه‌ها، مسجدها و راسته‌ها در اطراف این بازار شکل گرفتند و آن را در اواخر دوره قاجاریه و مقارن با حکومت محمد علی شاه قاجار به مجموعه‌ی کاملی تبدیل کردند. این مجموعه، در زمینی به مساحت ۱۵ هکتار ساخته شده که ۵ هکتار آن به فعالیت های اقتصادی، ۷ هکتار آن به سکونت، یک هکتار به اماکن عام‌المنفعه و ۲ هکتار دیگر به شبکه‌ی ارتباطی اختصاص یافته است.

 

مجموعه‌ی بازار از گذشته‌های دور، محل مناسبی برای برخورد آراء و افکار اجتماعی بوده و همواره نقش ممتاز و برجسته‌ای در حفظ آداب و سنن ملی و مذهبی داشته است.

راسته ها

 

بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به هشت راسته تقسیم می‌شود از جمله راسته زرگرها، کفاش‌ها، بزازها، سراج‌ها و چند راسته دیگر که این تقسیم‌بندی از نظر حفظ حقوق صنفی و کنترل قیمت کالاهای عرضه‌شده دارای اهمیت است. این نکته نمایان‌گر افکار بلندِ طراحان و بانیان این بازار است. پنج مسجد چهل ستون، آقا سید فتح الله، جامع، حجت‌الاسلام و ملار در این قسمت بازار واقع شده‌اند. از کاروانسراهای این مجموعه که در قدیم نقش مؤثری در عرضه کالاها ایفا می‌کرده است، سرا یا کاروانسرای حاج علی قلی و سرای حاج کربلایی علی را می‌توان نام برد.

 

مجموعه‌ی بازار زنجان ۵۶ راه ورودی اصلی و فرعی به شبکه ارتباطی کل شهر دارد و با دارا بودن ۹۴۰ باب مغازه جایگاه فعالیت ۱۰ نوع شغل است.

 

این بازار به‌طور کلی از ۲ قسمت بازار بالا و پایین تشکیل شده است. در قسمت پایین بازار علاوه بر دادو ستد رایج طبیعی، از طریق دو کاروانسرا، تولیدات محلی و محصولات روستاها و قصبه‌های اطراف زنجان به فروش می‌رسد که البته امروزه این بازار به انبار کالاهای وارداتی تبدیل شده است. سرای ملک و گلشن از جمله سراهای این بازار هستند که در سال ۱۳۴۵ قمری بازسازی و مرمت شده‌اند. دو مسجد مهم آقا شیخ فیاض و میرزایی نیز در این قسمت بازار قرار دارند.

 

تنوع تولید و عرضه کالا و خدمات جانبی و وابسته در قسمت بالای بازار بیشتر است؛ به همین دلیل، این قسمت مهم‌ترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر به شمار می‌آید.

 

بازار قیصریه

 

بازار قیصریه‌ی یا راسته قیصریه، محل ارائه اجناس ظریف و گران‌بها است. در حال حاضر قیصریه‌ی زنجان محل فروش اجناس لوکس است. موقعیت قیصریه‌ی زنجان که از راسته‌های اصلی منشعب می‌شود و آن را به خیابان امام خمینی و سبزه میدان متصل می‌کند، باعث تقویت این محور شده و در حال حاضر یکی از فعال‌ترین محورهای بازار است.

میادین

 

در حوالی دروازه‌های شهر، کاروانسراهایی ساخته می‌شدند که برای اطراق کاروان‌های تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در مجاورت این کاروانسراها در داخل یا خارج شهر میدان‌هایی به‌وجود می‌آمدند که محل داد و ستد و مبادلات تجاری بوده‌اند. وجود این میادین باعث می‌شد تا فروشندگان دوره‌گرد، روستاییان و بازرگانانی که بین شهرها آمد و شد داشتند، بتوانند در این مکان‌ها به خرید و فروش بپردازند.

 

نزدیکی این میدان‌ها با کاروانسراهای عمده شهر سبب رونق و احیای آنها می‌شد. نحوه استقرار میادین آهنگران و میدان ورکچی‌ها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت کاروانسراهای عمده بازار و شهر زنجان بیانگر نقش این فضاها در کالبد بازار است.

 

تیمچه‌ها

 

تیمچه‌های بازار زنجان علاوه بر خصوصیات کالبدی ویژه‌ای که دارند از نقاط عطف حرکت‌های پیاده راسته بازار به شمار می‌روند؛ به‌عنوان مثال تیمچه‌های چهار دربی در قسمت شرقی بازار، جمع‌کننده حرکت‌های ورودی بازار و هدایت‌کننده آن در مسیر راسته اصلی است.

 

فنون معماری و سبک ها

 

بازار زنجان نه‌تنها از لحاظ تجاری، بلکه از نظر معماری نیز اهمیت زیادی دارد و کاملا از سبک معماری دوره قاجاریه پیروی کرده است. این مجموعه با توجه به ویژگی‌های معماری و هنری آن، پیوسته به‌عنوان کانون مهم تجاری، تاریخی، فرهنگی مورد توجه بازدیدکنندگان شهر زنجان قرار گرفته است.

 

تکنیک‌های معماری و سبک‌ها و شیوه‌های تزئینی دوران قاجار در راسته‌ها، حجره‌ها، چهار سوق‌ها، مساجد، سراها و کاروانسراهای درون شهری، گرمابه‌ها به زیبایی اجرا شده است. این فنون عبارتند از کاربرد انواع طاق و قوس‌های هلالی، جناغی و ضربی و گهواره‌ای خاصه در راسته‌های اصلی و فرعی، مزین به آجر چینی‌هایی با طرح‌های مختلف هندسی خفته، راسته و حصیری و به‌کارگیری آجر و کاشی به سبک قدیمی و کاشی‌کاری به رنگ‌ها و طرح‌های قاجاری در سطوح خارجی و داخلی بناها، طاق‌نماها، طاق و قوس‌ها و همچنین ستون نماهای گلدانی. اوج این سبک‌های معماری و شیوه‌ها و نوآوری‌های تزئینی در اجزاء و ارکان مساجد تاریخی زنجان مخصوصا مسجد جامع زنجان به ظهور رسیده است.


«حاج داداش» نمادی باشکوه از معماری ایرانی

گرمابه‌ی «حاج داداش» از بناهای تاریخی ارزشمند در دل بازار تاریخی زنجان است که امروز صاحبان این بنا با تغییر کاربری آن، فضای مفرح و دلنشینی در قالب سفره‌خانه سنتی پدید آورده‌اند که آرامش و ذوق هنر ایرانی را نشان می‌دهد.
منبع:مقاله جهانگردی.کتاب اطلاعات توریستی کشورهای جهان.سایت کارناوال