بازار اراک

بازارها از زمان‌های قدیم در ایران، بخشی اساسی و جزء بافت مركزی و اصلی شهرها بوده‌اند. بازارها علاوه بر اینكه محل خرید و فروش كالاهای مورد نیاز عموم‌ مردم بوده‌اند، در حقیقت كارگاه‌های تولیدی كشور نیز به شمار می‌رفتند. در این مقاله با یکی از بازارهای تاریخی و دیدنی ایران یعنی مجموعه‌ی تاریخی بازار اراک، آشنا می‌شویم.

بازار اراک به‌عنوان آخرین اثر معماری ایرانی در مرکز شهر اراک قد برافراشته و از محل‌های تجاری پررونق شهر است. این بازار که به بازار سرپوشیده نیز معروف است با کمتر از یک کیلومتر طول دارای طاق‌هایی بلند و دیوارهای مرتفع است. طول دیوارهای بازار اراک به حدود هفت متر می‌رسد و شامل انواع واحدهای تجاری متعدد است. با ورود به بازار می‌توان انواع مایحتاج از اجناس لوکس و زیورآلات گرفته تا سوغاتی‌های استان و لباس را تهیه کرد.

بازارها در گذشته نه تنها دارای امکانات تجاری بودند، بلکه مجموعه‌ امکاناتی چون مسجد، بارانداز، کاروانسرا، آب‌انبار، سقاخانه، حمام و… نیز در اختیار داشتند که بازار اراک نیز از این امر مستثنی نیست. با این حال، بسیاری از امکانات جانبی بازار اراک در گذشته، ویران و تخریب شده است و اکنون تنها مسجد، سقاخانه و بارانداز در بازار به چشم می‌خورد.

 

بازار اراک یکی از اولین بناهای ساخته شده در شهر اراک است. اما بنای مجموعه‌ی فعلی بازار اراک شامل حمام، مسجد، مدرسه، آب‌انبارها، گذرها و کاروانسراها در زمان فتحعلی شاه قاجار و توسط یوسف خان گرجی در سال ۱۲۲۸ هجری قمری در بافت مرکزی سلطان آباد (نام قدیم اراک) بنیان گذاشته شده است. چهارسوقی در مرکز این بازار قرار گرفته و دارای دو مسیر شمالی جنوبی و شرقی غربی است که از چهار جهت به دروازه‌های قدیم شهر متصل می‌شده‌اند.

تاریخچه‌ی ساخت

 

تاریخ شکل‌گیری و ساخت این بازار دیدنی به دوران ساخت شهر قدیم سلطان آباد باز می‌گردد، در واقع تاریخ ساخت بازار و شهر یکی است. طبق اطلاعات به دست آمده از اسناد و مدارک موجود، ساخت شهر احتمالا بیست سال طول کشیده است و این بازار و بخش‌های متفاوت آن از جمله راسته‌ها، سراها و دالان‌ها در همین مدت شکل گرفته‌اند. بنای اولیه‌ی این بازار را حاکم وقت اراک (سپهدار اعظم) در اوایل قرن سیزدهم گذاشته است که مسجد و مدرسه‌ای در بازار به نام وی وجود دارد.

 

یکی از دلایل اصلی برای ساخت این بازار، رونق اقتصادی در حوالی سلطان آباد بود. محصولات کشاورزی مرغوب و شهرت جهانی فرش ساروق ایجاد مرکزی برای عرضه و فروش این محصولات شد.

معماری

 

مجموعه‌ی بازار اراک نقشه‌ای از پیش طراحی شده دارد و بر خلاف سایر بازارها، مسیر آن آزاد و منحنی نیست، بلکه مسیرها منظم و دارای تقارن هندسی هستند. راسته‌ی بازار و گذرهای متعددی که آن را قطع می‌کنند، پایه و اساس بافت شطرنجی شهر سلطان آباد را ایجاد کرده‌اند.

 

این بازار دارای دو محور عمود بر هم است که یکی محور شمالی‌جنوبی به طول ۷۲۰ متر و دو ورودی یکی در شمال و یکی در جنوب و دیگری محور شرقی‌غربی به طول ۲۰۰ متر و دارای ۸ گذر و ورودی شرقی‌غربی است. گذرهای فرعی عمود بر دو گذر اصلی ساخته شده‌اند.

 

به علت معماری خاص به کار رفته در ساخت بنای بازار، هوای داخل بازار در زمستان گرم و مطبوع و در تابستان علی‌رغم سرپوشیده بودن، بسیار خنک است.

 

این دو محور همدیگر را در محلی معروف به چهار‌سوق قطع می‌کنند که در این محل یک حوض سنگی نیز وجود دارد. مساحت کل مجموعه‌ی بازار بالغ بر ۱۴ هکتار است. در قدیم، در چهار طرف بازار ۴ دروازه به نام‌های دروازه قبله، راهزان، شهرجرد و حاج علی‌نقی وجود داشته که در گذر زمان از بین رفته‌اند.

 

در ساخت این مجموعه، بیشتر از آجر استفاده شده و ملات گچ و آهک و خاک رس نیز مکمل بنای بازار هستند و برای استحکام بنا از تیرچه‌ی چوبی استفاده شده ‌است. در پای ستون‌ها نیز صفحات و ورق‌های منجمد مسی و سربی به کار رفته است.

 

سقف بازار به صورت گنبدی است و در نمای پشت‌بام، گنبدها در دو محور شمالی‌جنوبی و شرقی‌غربی به صورت ممتد دیده می‌شوند که گنبد مربوط به چهارسوق یا همان محل تلاقی دو محور، بزرگ‌تر و متمایزتر از باقی گنبدها است. در مرکز هر گنبد، نور‌گیر چندضلعی تعبیه شده است که علاوه بر نقش نورگیری، کار تهویه را نیز بر عهده دارد.

ویژگی‌های منحصربه‌فرد

 

بازار دارای دو مسیر شرقی غربی و شمالی جنوبی است که از چهار جهت به دروازه‌های قدیم شهر متصل می‌شد؛ بنابراین ورودی شهر از چهار سو از بازار آغاز می‌شده است. این مرکز تبادل اقتصادی به نحوی در شهر استقرار یافته که بر تمام شهر اشراف داشته است. راه‌های داخلی بازار به گونه‌ای طراحی شده‌اند در هنگام حوادث و خصوصا آتش‌سوزی، دور شدن سریع جمعیت ممکن باشد. به این منظور کلیه سراها و تیمچه‌ها یک درب خروجی به خارج از بازار دارند و با یکدیگر در ارتباط هستند.
منبع:مقاله جهانگردی.کتاب اطلاعات توریستی کشورهای جهان.سایت کارناوال