سیری در زیارت اربعین

از اربعین به عاشورا

امام حسین (علیه السلام) راهنما و الگوی انسانیت و نماد آزادی خواهی و حق طلبی است که نور هدایت بخش او هرگز خاموش نخواهد شد.
اربعین شهادت سالار شهیدان چشمه ای جوشان در بستر زمان است که حقیقت جویان آزاده را از عزت و شرافت سیراب می سازد. زیارت اربعین در بردارنده مفاهیم والایی است که راهنمای طالب حق و شرافت و آزادگی می باشد.

اربعین در متون دین

واژه «اربعین» از واژگانی است که در متون دینی، حدیثی و تاریخی، بسیار به چشم می خورد و بعضی امور، با این واژه که به معنای عدد چهل است، تعریف شده اند؛ مثل روایاتی که از کمال عقل در چهل سالگی، آثار چهل روز اخلاص، آثار حفظ چهل حدیث، اجابت شهادت چهل نفر مؤمن در حق میت، عدم پذیرش نماز شراب خوار تا چهل روز، گریه چهل روز زمین، آسمان و فرشتگان بر امام حسین (علیه السلام)، و استحباب زیارت اربعین سخن می گویند و همین امر جایگاه و ارزش والای این واژه و عدد را در معارف اسلامی بیان می دارد.
درباره منشأ اهمیت روز اربعین در تاریخ شیعه، باید گفت که این روز از دو جهت کانون توجه قرار گرفته است: یکی از جهت بازگشت اسرا از شام به مدینه، و دیگری به سبب زیارت قبر سیدالشهداء توسط جابر بن عبدالله انصاری.
درباره استحباب زیارت اربعین نیز دو روایت بیان شده است:
یکی روایتی است که در آن امام صادق (علیه السلام) زیارت اربعین را به صفوان بن مهران جمال تعلیم می دهد؛ دیگری روایتی ازامام حسن عسکری (علیه السلام) که زیارت اربعین را در زمره نشانه های پنج گانه مؤمن بیان می کند.

بیداری دوباره

زیارت اربعین در اعتقادات شیعیان از جمله نشانه های مؤمن محسوب می شود(1) در حالی که زیارت پر فیض عاشورا چنین وصفی ندارد.
به اعتقاد دین پژوهان ممکن است علت این باشد که زیارت عاشورا در سالروز فاجعه و اوج عزاداری شیعیان است، ولی چون بعد از چهل روز ممکن است احساسات شیعیان به نوعی سرد شده باشد، دوباره جرقه ای زده می شود که این حرکت بزرگ امام حسین (علیه السلام) زنده بماند.
در واقع زیارت اربعین، مدیریت ستودنی اهل بیت (علیهم السلام) را بعد از عاشورا احیا می کند.
در فرهنگ شیعه زیارت اربعین جایگاه ویژه ای دارد به طوری که امروزه شاهد حضور میلیونی زائرینی هستیم که از راه های دور و نزدیک خود را به بارگاه سالار شهیدان می رسانند و به ندای آن مظلوم غریب لبیک می گویند.
در این میان مهماندارانی که دار و ندار خود را به پای زائر حسین نثار می کنند و همگی افتخار خود را نوکری ابوالسجاد می دانند.

تحلیل محتوایی زیارت اربعین

زیارت اربعین که از طریق صفوان جمال از امام صادق (علیه اسلام) نقل شده و مرحوم شیخ عباس قمی در کتاب گرانسنگ مفاتیح الجنان در اعمال روز اربعین آن را آورده اند، دارای پیام ها و درس هایی است که لازم است به معارف مطرح شده در آن توجه شود.
در این زیارت شریف خطاب به اباعبدالله سلام هایی داده می شود که هر یک معرف ویژگی و خصلتی در رابطه با شخصیت امام می باشد از جمله: ولی الله، حبیب الله، خلیل الله، صفی الله، مظلوم شهید، اسیر کربات و قتیل عبرات؛ هر کدام از این صفات منقبتی از مناقب حضرت می باشد که در واقع زائر در مطلع زیارت اربعین درس امام شناسی را تعلیم می بیند و به آنها در محضر پروردگار شهادت می دهد که چنین امامی را به عنوان سرپرست قبول دارد و محبتش را در دل می پروراند.
در ادامه زیارت به برخی کرامت ها و خصائص امام شهید اشاره می شود:
...الْفَائِزُ بِكَرَامَتِكَ أَكْرَمْتَهُ بِالشَّهَادَةِ وَ حَبَوْتَهُ بِالسَّعَادَةِ وَ اجْتَبَیْتَهُ بِطِیبِ الْوِلَادَةِ وَ جَعَلْتَهُ سَیِّداً مِنَ السَّادَةِ وَ قَائِداً مِنَ الْقَادَةِ وَ ذَائِداً مِنَ الذَّادَةِ وَ أَعْطَیْتَهُ مَوَارِیثَ الْأَنْبِیَاءِ وَ جَعَلْتَهُ حُجَّةً عَلَى خَلْقِكَ مِنَ الْأَوْصِیَاءِ فَأَعْذَرَ فِی الدُّعَاءِ وَ مَنَحَ النُّصْحَ...
امام حسین (علیه السلام) طبق متن زیارت اربعین از سوی خداوند به کرامت شهادت نائل شده که سعادت ویژه ای برای ایشان می باشد. سرشت و گِل وجودی ایشان از هر نوع آلودگی به دور است و پاکیزه می باشد.
ایشان از جمله سروران و بزرگان و یکی از رهبران و مدافعان دین می باشد که میراث دار انبیاء می باشد و حجت پروردگار بر بندگان. برای هدایت گمراهان و به نیت خیرخواهی تمام تلاش خود را مبذول داشت، در دعوت خویش جایی برای عذر و بهانه باقی نگذاشت و از خیرخواهی دریغ نكرد.
از جمله آثار و بركات نهضت اباعبدالله (علیه السلام) این بود كه با قیام و جان نثاری خویش مردم را از جهالت و گمراهی نجات بخشید. ایشان خون دل خود را در راه خدا ایثار كرد تا امت را از حیرت ضلالت و جهالت كه در اثر تسلط و تبلیغات مسموم بنی امیه پیش آمده بود برهاند.
این تحلیل در یکی از فرازهای زیارت اربعین آمده است: «وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیكَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَكَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَیْرَةِ الضَّلَالَةِ»
و حسین (علیه السلام) خون قلب خود را در راه تو بذل كرد تا بندگانت را از جهالت و حیرت گمراهی برهاند. از همین روست که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)میوه دل خود را چراغ هدایت و کشتی نجات معرفی می کنند.
مرحوم شهید مطهری (قدس سره) در توضیح فراز مذكور می فرماید: «مقصود از جهالت مردم این نبود كه چون مردم بی سواد بودند و درس نخوانده بودند مرتكب چنین عملی شدند، و اگر درس خوانده و تحصیل كرده می بودند نمی كردند. نه، در اصطلاح دین، جهالت، بیشتر در مقابل عقل گفته می شود و مقصود آن تنبه عقلی است كه مردم باید داشته باشند.»(2)
امام در برابر کسانی ایستاد که «قَدْ تَوَازَرَ عَلَیْهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْیَا »؛ فریب زندگی آنها را به خود مشغول كرده بود؛ دنیای مادی، زخارف دنیایی، شهوات و هواهای نفس، آنها را از خود بی خود كرده بود؛ « وَ بَاعَ حَظَّهُ بِالْأَرْذَلِ الْأَدْنَى »؛ سهمی را كه خدای متعال برای هر انسانی در آفرینش عظیم خود قرار داده است - كه این سهم عبارت است از سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت - به بهای پست و ناچیز و غیرقابل اعتنایی فروخته بودند.(3)
امام حسین (علیه السلام) در مورد علت انحراف مردم كوفه و هدایت نشدن آنها فرمود: « فَقَدْ مُلِئَتْ بُطُونُكُمْ‏ مِنَ‏ الْحَرَامِ‏ وَ طُبِعَ عَلَى قُلُوبِكُمْ » شكم های شما از حرام پر شده و در نتیجه قلب های شما مهر شده است. (4)
حرام خواری اثر وضعی بر روحیات انسان دارد، به طوری كه انسان حرام خوار در مقابل حق تسلیم نمی شود و حاضر به پذیرش آن نمی گردد.
در واقع جبهه مقابل امام حسین (علیه السلام) جبهه اهل دنیاست كه به دنیا خواهی و لذت طلبی عادت كرده اند و قدرت دست کشیدن از زخارف و مادیات ندارند.
با توجه به این فراز از زیارت اربعین سیدالشهداء (علیه السلام) در جایگاه مصلحی است كه با این حركت خونین، مردم را به هویت انسانی خویش بازمی گرداند و پرچمدار آگاهی و هدایت مردم می باشد.

کلام آخر

با گذشت زمان، این نکته به روشنی معلوم شد که امام حسین (علیه السلام) و یارانش مردان پیروز کربلا بودند. در کربلا آنان گرچه جان باختند، اسلام را حیاتی دوباره بخشیدند، رسم ستم ستیزی را به جهانیان آموختند، و خود نیز به فیض بزرگ شهادت دست یافتند.
از اعماق وجود فریاد می زنیم «ابد والله ما ننسی حسینا»

پی نوشت ها:
1-    امام حسن عسکری علیه السلام: عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ صَلَاةُ إِحْدَى وَ خَمْسِینَ وَ زِیَارَةُ الْأَرْبَعِینَ وَ التَّخَتُّمُ بِالْیَمِینِ وَ تَعْفِیرُ الْجَبِینِ وَ الْجَهْرُ بِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمن الرَّحِیم (بحارالانوار،ج98،ص329)
2-    حماسه حسینى ، ج 3 ،ص 47
3-    بیانات مقام معظم رهبری در خطبه های نماز جمعه،26/1/79
4-    بحارالانوار،ج 45،ص8

---