شرایط قضات یا حاكمان درقران و نهج البلاغه؟

 درقران و نهج البلاغه و احادیث و.... درخصوص قضات یا حاكمان سرزمین اسلامی چه مقدار سخن رفته و مهمترین تاكیدهای ندای اسلام به این افراد چیست؟ و این افراد میبایست چه ویژگی هایی كه خیلی مهم است را داشته باشند؟ تشكر

با سلام و احترام خدمت شما ، در قرآن مجید و روایات و نهج البلاغه در مورد حاكم اسلامی و قضات نكات واشارات زیادی شده است قرآن مجید كه كتاب زندگی و راهنمای زندگی فردی ، اجتماعی بشر است به مقتضای هدایت خویش به تمامی ابعاد زندگی بشر توجه داشته و هیچ چیزی كه در سعادت او لازم و ضروری است و آنچه كه برای ساختن جامعه نمونه لازم است را بیان فرموده است كه از جمله به ویژگیهای حاكم اسلامی و قضات اشاره نموده است. در روایات اسلامی نیز امامان معصوم علیهم السلام برای آشنا نمودن مردم و آگاهی بخشی به آنها برای اداره صحیح امور جامعه، ویژگیهای حاكم اسلامی و قضات را به زیبایی برشمرده اند تا مردم بر اساس آن به ارزیابی حاكمان اسلامی بپردازند و افراد شایسته را برای عهده داری مسئولیت های حساس بگزینند و از آنها پیروی نمایند. در نهج البلاغه نیز حضرت علی علیه السلام در نامه ها وسفارش های خود به فرمانداران و كارگزاران خود ، ویژگی حاكمان اسلامی و قضات را بیان فرموده است كه به طور خاص می توان به عهد نامه مالك اشتر اشاره نمود كه در حقیقت منشور حكومت اسلامی است و خطوط كلی حكومت اسلامی و وظایف و مسئولیت های حاكم اسلامی به زیبایی هر چه تمام تر در آن بیان شده است . در اینجا ما در هر بخش به نمونه هایی از اشارات قرآن مجید و روایات اشاره می كنیم .

« ویژگیها و شرایط حاكم اسلامی در قرآن مجید »

قرآن كریم به زیبایی ویژگی های محوری حاكم اسلامی را در چند آیه بر شمرده شده است
1. علم و توانایی ؛ « ان الله اصطفاه علیكم و زاده بسطه فی العلم و الجسم » « خداوند او را برشما برگزیده است و فزونی علم و توانایی و قدرت جسم به او بخشیده است .» ( سوره بقره، آیه 24) در این آیه شریفه دو ویژگی علم و آگاهی و توانایی و قدرت لازم به عنوان ویژگی های محوری در انتخاب طالوت برشمرده شده است .

كه این امر ریشه عقلی و عقلایی دارد زیرا با توجه به مسئولیت رهبری و حاكم اسلامی ، علم و آگاهی و توانایی لازم برای اداره امور جامعه و انجام مسئولیت ها ، ضرورتری غیر قابل انكار است

2. تعهد و تخصص لازم ؛ « قال اجعلنی علی خزائن الارض انی حفیظ علیم » « حضرت یوسف گفت : مرا سرپرست خزاین سرزمین ( مصر) قرار ده كه حافظ و آگاهم » ( سوره یوسف ، آیه 55)

حضرت یوسف علیه السلام درخواست خود را برای عهده داری مسئولیت را ، تعهد و تخصص برشمردند . بر اساس این آیه شریفه ، تعهد « حفیظ» و تخصص « علیم» دو ویژگی شاخص برای حاكم اسلامی است همچنین ملاك انتخاب افراد برای مسئولیت های مختلف این دو ویژگی می باشد . این دو ویژگی همچون دو بال یك پرنده می باشند كه بدون هریك پرواز غیر ممكن خواهد بود

3. قدرت و امانت ؛ « یا ابت استاجره ان خیر من استأجرت القوی الامین » « ای پدر ( شعیب) او را به كار گیر كه او بهترین كسی است كه می توانی به كار گیری زیرا نیرومند و امین است »( سوره قصص ، آیه 26) در این آیه شریفه دختر حضرت شعیب ملاك به كار گیری حضرت موسی را قدرت و امین بودن ایشان معرفی نمود . این دو ویژگی نیز از ویژگی های محوری حاكم اسلامی و انتخاب افراد برای مسئولیت به طور كلی است قدرت و توانمندی كه شامل قدرت علمی ، فكری ، روحی و جسمی می شود و امین بودن كه بیانگر جنبه تعهد و خدا محوری در افراد است .

4. حكم به حق و پرهیز از پیروی از هوای نفس؛ « یا داود انا جعلناك خلیفه فی الارض فاحكم بین الناس بالحق ولا تتبع الهوی » « ای داود ما تو را در روی زمین مقام خلافت و حكومت دادیم تا در میان خلق خدا به حق حكم كنی و هرگز هوای نفس را پیروی نكنی » ( سوره ص ، آیه 26)

ویژگی تبعیت و پیروی از حق و پرهیز از دنباله روی از هوای نفس دو ویژگی مهم حاكم اسلامی است كه سلامت وی و جامعه را تضمین خواهد نمود.

5. توجه به معنویت و ارزشها و مقابله با ضد ارزشها ؛ « الذین ان مكناهم فی الارض اقاموا الصلوه و اتوا الزكاه و امروا بالمعروف و نهوا عن المنكر و لله عاقبه الامور » « كسانی كه آنگاه كه در روی زمین امكانات می دهیم ، نماز را به پا می دارند و زكات می پردازند و امر به معروف و نهی از منكر می كنند و سرانجام كارها به دست خداوند است .» ( سوره حج ، آیه 41) در این آیه شریفه به پا داشتن نماز و توجه به معنویت و توجه به زكات و مستحقان و محرومان جامعه و امر به معروف و نهی از منكر كه شاخص اجرا و عمل به ارزش ها و جلوگیری از ضد ارزش هاست به عنوان خط مشی كلی حاكم اسلامی بر شمرده شده است .

« ویژگی قضات در قرآن مجید»

در قرآن مجید ویژگی های متعددی برای قضات برشمرده شده است كه به نمونه هایی اشاره می كنیم .

1- علم وآگاهی ؛ « و ان احكم بینهم بما انزل الله و لا تتبع اهوائهم و احذرهم ان یفتنوك عن بعض ما انزل الله الیك »« و در میان آنها مطابق آنچه خداوند نازل كرده داوری كن و از هوسهای آنها برحذر باش كه تو را از بعضی از احكام كه خداوند بر تو نازل كرده است ، منحرف سازند » ( سوره مائده ، آیه 49) لازمه داوری و حكم در میان مردم بر اساس دستور خداوند ، علم و آگاهی از مسائل دین می باشد .

2- رعایت قسط و عدالت ؛ « و ان الله یأ مركم ان تؤ دوا الامانات الی اهلها و اذا حكمتم بین الناس ان تحكموا بالعدل » « همانا خداوند به شما امر می كند كه امانت را به صاحبانش برگردانید و چون بین مردم حكم و قضاوت می كنید ، داوری به عدالت كنید .» ( سوره نساء ، آیه 58)

3- محور قرار دادن حق و پرهیز از پیروی از هوای نفس؛ « یا داود انا جعلناك خلیفه فی الارض فاحكم بین الناس بالحق ولا تتبع الهوی » « ای داود ما تو را در روی زمین مقام خلافت و حكومت دادیم تا در میان خلق خدا به حق حكم كنی و هرگز هوای نفس را پیروی نكنی » ( سوره ص ، آیه 26)

« ویژگی حاكم اسلامی در نهج البلاغه »

حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه ویژگیهای اصلی حاكم اسلامی را این گونه بر شمرده اند :

1. ایمان و تقوا:

اصلی ترین ویژگی حاكم اسلامی است كه در قالب خصوصیاتی مانند زهد، پرهیز از دنیا گرایی، حامی دین و تارك هوای نفس بودن و... متجلی می گردد. امام علی علیه السلام در جاهای مختلف نهج البلاغه به مناسبت های گوناگون در قالب نامه ها، خطبه ها یا حكمت ها این ویژگی را به بیان های زیبا و بلیغ عنوان نموده اند. مثلاً در مورد این كه حاكم اسلامی پاسدار خدا و ارزش های او در روی زمین می باشد؛ می فرماید: «حاكم اسلامی پاسبان خدا در زمین اوست.»( نهج البلاغه، حكمت 332)

- زهد و پرهیز از دانیا گرایی: حضرت در نامه ای كه برای حارث همدانی یكی از كارگزاران خود می فرستد چنین می نویسد: «نفس خود را در واداشتن به عبادت فریب ده و با آن مدارا كن و به زور و اكراه به چیزی مجبورش نساز، و در وقت فراغت و نشاط به كارش گیر و جز در آن چه كه بر تو واجب است، و باید آن را در وقت خاص خودش به جا آوری، بپرهیز از آن كه مرگ تو فرا رسد در حالی كه از پروردگارت گریزان و در دنیاپرستی غرق باشی.»(نهج البلاغه ، نامه 69)

- دفاع از دین و پرهیز از هوای نفس : حضرت در نامه به «محمدبن ابی بكر»، هنگام اعزام ایشان به مصر فرمودند: «ای محمدبن ابی بكر! بدان كه من، تو را سرپرست بزرگ ترین لشكرم یعنی لشكر مصر، قرار دادم. بر تو سزاوار است كه با خواسته های دل مخالفت كرده، از دین خود دفاع كنی؛ هر چند، ساعتی از عمر تو باقی نمانده باشد. به خاطر راضی نگه داشتن مردم، خدا را به خشم نیاور، زیرا خشنودی خدا جایگزین هر چیزی بوده اما هیچ چیز جایگزین خشنودی خدا نمی شود»(همان ، نامه 27) یا در نامه ای دیگر، مسأله مخالفت حاكم با هوای نفس و تحت كنترل داشتن آن را به مالك اشتر چنین تأكید می فرماید: «پس نیكوترین اندوخته تو باید اعمال صالح و درست باشد. هوای نفس را در اختیار گیر و از آنچه حلال نیست بپرهیز؛ زیرا بخل ورزیدن به نفس خویش، آن است كه در آنچه دوست دارد یا برای او خوشایند است، راه انصاف پیمایی.»(همان ، نامه 53)

2. ساده زیستی: یكی دیگر از ویژگی هایی است كه امام علی، به اشكال مختلف بر آن تأكید می نماید. ایشان این ویژگی را در مصادیقی از قبیل پرهیز از دنیاپرستی و هواپرستی، پرهیز از سرمایه داری و همنشینی دائم با سرمایه داران و اجتناب از اسراف و رفاه زدگی تبیین می نماید.

- پرهیز از سرمایه داری و رفاه زدگی: امام علیه السلام در مورد لزوم پرهیز حاكم از سرمایه داری و سرمایه داران، در نامه ای به فرماندار بصره عثمان بن حنیف انصاری كه دعوت مهمانی سرمایه داری از مردم بصره را پذیرفته بود چنین می فرماید: «پس از یاد خدا و درود، ای پسر حنیف به من گزارش دادند كه مردی از سرمایه داران بصره، تو را به مهمانی خویش فرا خواند و تو به سرعت به سوی آن شتافتی؛ خوردنی های رنگارنگ برای تو آوردند و پی در پی، كاسه های پر از غذا جلوی تو نهادند. گمان نمی كردم مهمانی مردمی را بپذیری كه نیازمندان شان با ستم محروم شده و ثروتمندان شان بر سر سفره دعوت شده اند. اندیشه كن در كجایی و بر سر كدام سفره می خوری؟ پس آن غذایی كه حلال و حرام بودنش را نمی دانی دور بیفكن و آن چه را كه به پاكیزگی و حلال بودنش یقین داری مصرف كن.»(همان ، نامه 45)

- پرهیز از دنیاپرستی و تجمل گرایی: امام علی علیه السلام می فرماید حاكم اسلامی باید از ملزومات دنیا به حداقل آن اكتفا نماید و مواردی را كه جنبه دنیاپرستی و تجمل گرایی دارد كنار بگذارد، از نظر ایشان، چنین حاكمی است كه می تواند جامعه را به سوی عدالت اقتصادی اجتماعی سوق دهد و فقر را از میان ببرد در صورتی كه اگر خود، دنیاپرست و تجمل گرا باشد همّ و غمّ او در ریاسَت، جمع آوری اموال و امكانات برای خود و عدم توجه به بی عدالتی های اقتصادی در جامعه خواهد بود كه در نهایت جامعه به زوال و انحطاط سوق می نماید. در این مورد به فرماندار خود در بصره عثمان بن حنیف انصاری می فرماید: «آگاه باش هر پیروی را امامی است كه از او پیروی می كند و از نور دانشش روشنی می گیرد، آگاه باش امام شما از دنیای خود به دو جامه فرسوده و دو قرص نان رضایت داده است، بدانید كه شما توانایی چنین كاری را ندارید اما با پرهیزكاری و تلاش فراوان و پاكدامنی و راستی مرا یاری دهید. پس سوگند به خدا كه من از دنیای شما طلا و نقره ای نیندوخته و از غنیمت های آن چیزی ذخیره نكرده ام. بر دو جامه كهنه ام جامه ای نیفزودم و از زمین دنیا حتی یك وجب در اختیار نگرفتم و دنیای شما در چشم من از دانه تلخ درخت بلوط ناچیزتر است!»(همان ، نامه 45) در ادامه این نامه در ضرورت پرهیز حاكم از تجملات و زرق و برق دنیا می فرماید: «من اگر می خواستم، می توانستم از عسل پاك و از مغز گندم و بافته های ابریشم برای خود، غذا و لباس فراهم آورم. امّا هیهات كه هوای نفس بر من چیره گردد و حرص و طمع مرا وا دارد كه طعام های لذید برگزینم، در حالی كه در «حجاز» یا «یمامه» كسی باشد كه به قرص نانی نرسد و یا هرگز شكمی سیر نخورد یا من سیر بخوابم و پیرامونم شكم هایی كه از گرسنگی به پشت چسبیده و جگرهای سوخته وجود داشته باشد... آیا به همین رضایت دهم كه مرا امیرالمؤمنین خوانند و در تلخی های روزگار با مردم شریك نباشم و در سختی های زندگی، الگوی آنان نگردم؟ آفریده نشده ام كه غذاهای لذیذ و پاكیزه مرا سرگرم سازد.»(همان ، نامه 45)

3- مهربانی و محبت نسبت به مردم:

امام علیه السلام در نامه به فرماندار خود در مصر، محمدبن ابی بكر، می گوید: «با مردم فروتن، نرمخو، مهربان، گشاده رو و خندان باش، در نگاه هایت و در نیم نگاه و خیره شدن به مردم به تساوی رفتار كن تا بزرگان در درستكاری تو طمع نكنند و ناتوان ها از عدالت تو مأیوس نگردند.»(همان ، نامه 27) همچنین به مالك اشتر می فرماید: «مهربانی با مردم را پوشش دل خویش قرار ده و با همه دوست و مهربان باش»(همان ، نامه 53) در مورد پنهان نشدن از مردم، به مالك اشتر می فرماید: «هیچ گاه زیاد از مردم پنهان مشو كه پنهان بودن رهبران، نمونه ای از تنگ خویی و كم اطلاعی در امور جامعه می باشد. نهان شدن از رعیت، زمامداران را از داشتن آنچه بر آنان پوشیده است باز می دارد.»(همان ، نامه 53)

- فروتنی و تواضع حاكم نسبت به مردم: حاكم اسلامی در دید امام علی علیه السلام باید نسبت به مقامش حالت امانت دار، و در برابر مردم فروتنی و تواضع داشته باشد. در این مورد به مالك اشتر می فرماید: «بپرهیز كه خود را در بزرگی همانند خداوند پنداری و در شكوه خداوندی همانند او دانی زیرا خداوند هر سركشی را خوار می سازد...»(همان ، نامه 53) در جای دیگر به مالك می نویسد: «اگر با مقام و قدرتی كه داری، دچار تكبر یا خودبزرگ بینی شدی به بزرگی حكومت پروردگار كه برتر از تو است بنگر كه تو را از سركشی نجات می دهد...»(همان ، نامه 53)

- صداقت با مردم و قانون مداری با آن ها: امام علیه السلام به مالك اشتر می فرماید: «و هر گاه رعیت بر تو بدگمان گردد، عذر خویش را آشكارا با آنان در میان بگذار و با این كار از بدگمانی نجاتشان ده، كه این كار ریاضتی برای خودسازی تو و مهربانی كردن نسبت به رعیت است و این پوزش خواهی تو آنان را به حق وا می دارد»(همان ، نامه 53)

4 - استفاده از مشاوران و همكاران شایسته :

- انتخاب مشاورین و همكاران خوب: امام علی علیه السلام به مالك اشتر می فرماید: «با دانشمندان، فراوان گفتگو كن و با حكیمان، فراوان بحث كن كه مایه آبادانی و اصلاح شهرها و برقراری نظم و قانونی است كه در گذشته نیز وجود داشت.»(همان ، نامه 53) امام توصیه می نماید كه مشاور و اعوان و یاران حاكم باید از افراد پاك، شایسته و دارای صفات پسندیده باشند؛ بنابراین باید از انتخاب افراد بخیل، ترسو، حریص، شرور، گناهكار، سبك سر، دروغگو، چاپلوس، مرفه و از خودراضی پرهیز كند و افراد نیكو، خوش نام، خانواده دار، مؤمن، مردم دار، بخشنده، شجاع و عالم... را به مشاوره و معاضدت برگزیند.( ر.ك: علی اكبر ذاكری، سیمای كارگزاران علی علیه السلام ، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1373)در همین رابطه به مالك اشتر می نویسد: «هزینه این گونه افراد بر تو سبك تر و یاریشان بهتر و مهربانیشان بیشتر و دوستی آنان با غیر تو كمتر است. آنان را از خواص و دوستان نزدیك و رازداران خود قرار ده، سپس از میان آنان افرادی را كه در حق گویی از همه صریح ترند و در آن چه كه خدا برای دوستانش نمی پسندد تو را مددكار نباشند انتخاب كن، چه خوشایند تو باشد یا ناخوشایند.»(همان ، نامه 53)

- انتخاب مدیران، قضات، كارمندان و منشی های خوب: امام علیه السلام در این رابطه به مالك اشتر می گوید: «... برای هر یك از كارهایت سرپرستی كه بزرگی كار بر او چیرگی نیابد و فراوانی كار او را درمانده نسازد، بگمار و بدان كه هر گاه در كار نویسندگان و منشیان تو كمبودی وجود داشته باشد كه تو بی خبر باشی خطرات آن دامنگیر تو خواهد بود.»(همان) امام علیه السلام در مورد انتخاب قاضی نیز چنین توصیه می نمایند: «... سپس از میان مردم، برترین فرد نزد خود را برای قضاوت انتخاب كن كسانی كه مراجعه فراوان، آن ها را به ستوه نیاورد و برخورد مخالفان با یكدیگر او را خشمناك نسازد، در اشتباهاتش پافشاری نكند و بازگشت به حق پس از آگاهی برای او دشوار نباشد...»(همان) امام علیه السلام برای انتخاب كارمندان و منشیان توصیه های مشابه و كنترل و نظارت آشكار و پنهان حاكم بر آن ها را مطرح می نمایند و می فرمایند: «سپس در امور كارمندانت بیندیش و پس از آزمایش به كارشان بگمار و بامیل شخصی و بدون مشورت با دیگران آنان را به كارهای مختلف وادار نكن، زیرا نوعی ستمگری و خیانت است. كارگزاران دولتی را از میان مردمی با تجربه و با حیا از خاندان های پاكیزه و با تقوا كه در مسلمانی سابقه درخشانی دارند، انتخاب كن. زیرا اخلاق آنان گرامی تر و آبرویشان محفوظ تر و طمع ورزیشان كمتر و آینده نگری آنان بیشتر است...»(همان) و در مورد نویسندگان می فرماید: «سپس در امور نویسندگان و منشیان به درستی بیندیش و كارهایت را به بهترین آنان واگذار كن و نامه های محرمانه را، كه در بردارنده سیاست ها و اسرار تو است، از میان نویسندگان به كسی واگذار كه صالح تر از دیگران باشد...»(همان) در مورد نظارت دائم بر امور كارگزاران می فرماید: «... سپس رفتار كارگزاران را بررسی كن و جاسوسانی راستگو و وفاپیشه بر آنان بگمار كه مراقبت و بازرسی پنهانی تو از كار آنان سبب امانت داری و مهربانی رعیت خواهد بود...»(همان)

توجه به ضرورت های اجتماعی و آبادانی شهرها: از دیگر ویژگی های اساسی حاكم از دید امام علی علیه السلام توجه او به مسائل فردی و رشد اجتماعی اقتصادی جامعه است، یعنی تأمین مایحتاج اولیه برای همه، حركت جامعه به سوی كار و تولید و وفور نعمت، تقدم كارهای تولیدی بر خدماتی و واسطه ای و اخذ مالیات. از دیدگاه امام علیه السلام در جامعه ای كه كار و تولید، اساس باشد رفاه و آسایش برای همه تأمین می گردد در همین مورد به مالك اشتر می فرمایند: «مالیات و بیت المال را به گونه ای وارسی كن كه به صلاح مالیات دهندگان باشد، زیرا بهبودی (امور) مالیات و مالیات دهندگان، عامل اصلاح امور دیگر اقشار جامعه است و تا امور مالیات دهندگان اصلاح نشود كار دیگران نیز سامان نخواهد گرفت زیرا همه مردم نان خور مالیات و مالیات دهندگانند. باید تلاش تو در آبادانی زمین، بیشتر از جمع آوری خراج باشد كه خراج جز با آبادانی فراهم نمی گردد و آن كسی كه بخواهد خراج را بدون آبادانی مزارع به دست آورد شهرها را خراب و بندگان را نابود می سازد و حكومتش جز اندك مدتی دوام نمی آورد»(همان)

5 - عادل و معتدل بودن:

از ویژگی های اساسی حاكم از دید امام علی علیه السلام داشتن عدالت در اداره امور و معتدل بودن در رفتار با مردم می باشد كه لازمه آن، پرهیز از خشم و غضب در برخورد با دیگران و مخالف ظلم و حامی عدل بودن حاكم است.

عدالت حاكم:

در اندیشه سیاسی امام علی علیه السلام ویژگی عدالت اگر در حاكم نباشد یا ضعیف باشد او به هیچ وجه نمی تواند به تعهدات خود عمل نماید یا پایدار بماند و بدون شك به ستم و بی انصافی و تبعیض و باندبازی و تمامیت خواهی و استبداد رأی و بیدادگری كشانده می شود .

پرهیز از خشم و غضب:

از دیگر ویژگی های حاكم، اعتدال او در رفتار با مردم است؛ یعنی كنترل خشم و غضب و دست و زبان خود و این كه به خاطر قدرت حاكمیت، به دیگران تعدی و تجاوز نكند. در این مورد در نامه خود به حارث همدانی می گوید: «خشم را فرو نشان و به هنگام قدرت ببخش و به هنگام خشم فروتن باش و در حكومت مدارا كن تا آینده خوبی داشته باشی»(همان ، نامه 69 ) در همین زمینه در نامه به مالك اشتر می فرماید: «باد غرورت، جوشش خشمت، تجاوز دستت و تندی زبانت را در اختیار خودگیر و با پرهیز از شتابزدگی و فرو خوردن خشم، خود را آرامش ده تا خشم تو فرو نشیند و اختیار نفس در دست تو باشد، و تو بر نفس مسلط نخواهی شد مگر با یاد فراوان قیامت و بازگشت به سوی خدا»(همان ، نامه 53) پس كنترل حاكم بر صفات شیطانی نفس، از جمله خشم و غضب، یكی دیگر از ویژگی های او می باشد.

مخالف ظلم و حامی عدل و انصاف بودن: امام علیه السلام معتقد است حاكم باید طرفدار حق و انصاف و مخالف ظلم و تعدی باشد در این مورد می فرماید: «مالك بهترین امور در نزد تو باید متوسط ترین آن ها در حق (میانه روی در حق) و فراگیرترین آن ها در عدالت و جامع ترین آن ها در رضایت مردم باشد»(همان)

6- سعه صدر و و گشادگی روح و فكر ؛ قال علی علیه السلام : « آله الریاسه سعه الصدر » « ابزار ریاست و مدیریت ، سعه صدر و گشادگی روح وفكر است » ( نهج البلاغه ، حكمت 176)

« ویژگی حاكم اسلامی در روایات »

در روایات اسلامی نیز ویژگی های حاكم اسلامی بیان شده است كه ما به چند محور اساسی اشاره می كنیم .

1. علم و آگاهی ؛ پیامبر اكرم صلی الله علیه واله فرمودند : « من امَ قوماً و فیهم من هو اعلم منه لم یزل امرهم الی السفال الی یوم القیامه » « كسی كه امامت و پیشوایی گروهی را بر عهده گیرد در حالی كه در میان آنها آگاهتر از او وجود دارد ، پیوسته كار آنها رو به انحطاط می رود تا روز قیامت » ( وسائل الشیعه ، ج5، ص 415)

2- آگاهی به مسائل زمان خویش ؛ امام صادق علیه السلام فرمودند:« العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس » « آن كس كه آگاه از وضع زمان خود باشد ، مسائل پیچیده و گمراه كننده به او هجوم نمی آورد» ( اصول كافی ، ج1، ص 27)

3- رعایت عدالت ؛ حضرت علی علیه السلام به عمر فرمود : « ثلاث ان حفظتهن و علمت بهن كفتك ما سواهن و ان تركتهن لم ینفعك شی سواهن اقامه الحدود علی القریب والبعید و الحكم بكتاب الله فی الرضا و السخط و القسم بالعدل بین الحمر و الاسود » « سه چیز است كه اگر آن را به خوبی حفظ كنی و عمل نمایی تو را از امور دیگر بی نیاز می كند و اگر آنها را ترك نمایی چیزی غیر از آن تو را سود نمی دهد ؛ اجرای حدود الهی نسبت به افراد دور و نزدیك و حكم بر طبق كتاب الهی در خشنودی و غضب و تقسیم با عدالت در میان سیاه و سفید .» ( بحار الانوار ، ج72، ص 349)

« ویژگیهای قضات در نهج البلاغه »

حضرت در عهد نامه مالك اشتر ویژگیهای قضات شایسته را چنین بیان فرمودند : « ثم اختر للحكم بین الناس افضل رعیتك فى نفسك، ممن لا تضیق به الامور، و لا تمحكه الخصوم، و لا یتمادى فى الزله، و لا یحصر من الفىء الى الحق اذا عرفه، و لا تشرف نفسه على طمع، و لا یكتفى بادنى فهم دون اقصاه؛ و اوقفهم فى الشبهات، و آخذهم بالحجج، و اقلهم تبرما بمراجعه الخصم، و اصبرهم على تكشف الامور، و اصرمهم عند اتضاح الحكم، ممن لا یزدهیه اطراء، و لا یستمیله اغراء، و اولئك قلیل ثم اكثر تعاهد قضائه، و افسح له فى البذل ما یزیل علته، و تقل معه حاجته الى النااسلام واعطه من المنزله لدیك ما لا یطمع فیه غیره من خاصتك، لیامن بذلك اغتیال الرجال له عندك فانظر فى ذلك نظرا بلیغا، فان هذا الدین قد كان اسیرا فى ایدى الاشرار، یعمل فیه بالهوى، و تطلب به الدنیا « سپس از میان مردم برترین فرد نزد خود را براى قضاوت انتخاب كن، كسانى كه مراجعه فراوان، آنها را به ستوه نیاورد و برخورد مخالفان با یكدیگر او را خشمناك نسازد، در اشتباهاتش پافشارى نكند و بازگشت به حق پس از آگاهى براى او دشوار نباشد، طمع را از دل ریشه كن كند، و در شناخت مطالب با تحقیقى اندك رضایت ندهد، و در شبهات از همه با احتیاطتر عمل كند، و در یافتن دلیل اصرار او از همه بیشتر باشد، و در مراجعه پیاپى شاكیان خسته نشود، در كشف امور از همه شكیباتر، و پس از آشكار شدن حقیقت در فصل خصومت از همه برنده تر باشد، كسى كه ستایش فراوان او را فریب ندهد، و چرب زبانى او را منحرف نسازد و چنین كسانى بسیار اندكند

پس از انتخاب قاضى، هرچه بیشتر در قضاوتهاى او بیندیش، و آنقدر به او ببخش كه نیازهاى او برطرف گردد، و به مردم نیازمند نباشد، و از نظر مقام و منزلت آنقدر او را گرامى دار كه نزدیكان توبه نفوذ در او طمع نكنند، تا از توطئه آنان در نزد تو در امان باشد.

در دستوراتى كه دادم نیك بنگر كه همانا این دین در دست بدكاران گرفتار آمده بود، كه با نام دین به هواپرستى پرداخته، و دنیاى خود را به دست مى آوردند.» (نهج البلاغه ، نامه 53)

« ویژگیهای قاضی در روایات »

در روایات ویژگیهای متعددی برای قاضی بیان شده است كه به نمونه هایی اشاره می كنیم .

1- علم و شناخت لازم ؛ قال الصادق علیه السلام : « لا یطمعن قلیل الفقه فی القضاء » « كسی كه فقه وشناخت اندكی نسبت به مسائل دین دارد ، هرگز نباید به كار قضاوت چشم طمع داشته باشد .( میزان الحكمه ، ج10، ص 4956)

2- رعایت عدالت ؛ قال رسول الله صلی الله علیه وآله : « من ابتلی بالقضاء بین المسلمین فلیعدل بینهم فی لحظه و اشارته و مقعده و مجلسه » « كسی كه قضاوت بین مسلمانان را بر عهده می گیرد باید در نگاهها و اشاره كردن ها و جای نشستن و نحوه نشستن خود نسبت به آنها به عدالت رفتار نماید .» ( میزان الحكمه ، ج10، ص 4957) وقتی قاضی وظیفه دارد در نگاه كردن و اشاره كردن و نشستن ، عدالت را برقرار كند آیا در صدور حكم می توان عدالت را رعایت نكند .

3- پرهیز از طمع ؛ قال علی علیه السلام : « آفه القضاه الطمع » « آفت قاضیان طمع است »( میزان الحكمه ، ج10، ص 4971)

برای آگاهی بیشتر به منابع زیر مراجعه نمایید .

1.مدیریت از منظر کتاب و سنت، سید صمصام الدین قوامی.
2.مكارم شیرازی ، ناصر ، پیام قرآن ، تهران : دار الكتب الاسلامیه ، ج10
3.مصباح یزدی ، محمد تقی ، حقوق و سیاست در قرآن ،قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
4.ماندگار ، محمد مهدی ، خط مشی های سیاسی نهج البلاغه ، قم: دفتر تبلیغات حوزه علمیه
5.بابا پور ، محمد مهدی ، سیاست و حكومت در نهج البلاغه ، قم: تهذیب

---

منبع :مرکز جهانی اطلاع رسانی آل البیت علیهم السلام