رسانه منبر تعطیل نمی شود

این روحانی که اصالت سمنانی دارد، از محضر آیات عظام نجفی مرعشی، بهجت، بهاءالدینی و مکارم شیرازی و همچنین از محضر معلم اخلاق حاج اسماعیل دولابی بهره برده است. حجت الاسلام فرحزاد که مجموعه کتاب «محبت و رحمت» (سیره رسول گرامی اسلام) و کتاب محبت به زنان و کودکان او در شمار آثار پرفروش مذهبی است، از پاییز 1390 تاکنون در برنامه تلویزیونی «سمت خدا» حضور دارد.

در گذشته، مداحان پای منبر معرفی می شدند؛ اما این قاعده به ویژه در هیئت‌های مهم کشور، کاملاً معکوس شده و جلسات و هیئت ها مداح محور شده‌اند؛ به‌گونه‌ای که حتی نام اهل منبر را کوچک‌تر از نام مداحان درج می‌کنند. نظرتان در این باره چیست؟

بهترین تبلیغ برای راهنمایی جامعه به ویژه نوجوانان و جوانان، مجالس اهل‌بیت (علیه السلام) است و من در ابتدای این مصاحبه از مسئولان جلسات مذهبی و هیئت ها خواهش می کنم که این مجالس را جدا از گرایش های حزبی و جناحی برگزار کنند تا همه اقشار و گروه ها بتوانند در آن شرکت کنند. اگر هیئت امنا و مسئولان این جلسات، برنامه ریزی صحیحی داشته باشند و از خطیبان قوی با سخنرانی های جذاب و با کیفیت استفاده کنند، مستمعان بسیاری را جذب خواهند کرد. اما پاسخ سئوال شما؛ اگر منبری‌ها و خطبا، روی منبر و بیان خود کار کنند، یقیناً مستمع بیش‌تری جذب خواهند کرد و من احساس می کنم که نقطه آسیب پذیر، همکاران خود ما هستند. عزیزی می فرمود: بعضی ها یک ساعت مطالعه می کنند و 60 منبر می روند و بعضی ها 60 ساعت مطالعه می کنند و یک منبر می روند. سخنران باید از بیان مطالب تکراری بپرهیزد، نوآوری و خلاقیت داشته باشد و مطالب به‌روز، جدی و با محتوا ارائه دهد. همان طور که مداحان، سبک نو، شعر نو و برنامه‌های نو ارائه می‌دهند و جذابیت بیشتری دارند، منبری‌ها نیز باید مطالب متنوع ارائه دهند و مخاطب خود و نیازهای جامعه را در نظر بگیرند تا مردم با دست پر از پای منبر بلند شوند. هیئت امنا و مسئولان مجالس مذهبی باید سخنران قوی دعوت کنند. حتی معتقدم از سخنران ضعیف که قادر نیست کسی را جذب کند، دعوت نکنند تا باعث سرخوردگی و دلزدگی افراد نشود. از طرفی مجالس را به گونه ای برنامه ریزی کنند که اوج جلسه در اختیار سخنران باشد. مثلاً قبل از سخنرانی، زیارت عاشورا خوانده شود تا بعد از آنکه مستمع آماده و زمینه فراهم شد، سخنرانی شروع شود؛ یعنی بهترین وقت جلسه در اختیار سخنران قوی و کارآمد باشد.

ولی این قاعده را در همه ایام سال نمی شود به کار برد. مثلا در عزاداری‌های محرم نمی‌شود بهترین وقت مجلس را به منبری داد. قبول ندارید؟

در ایام محرم، مردم به ویژه نوجوانان و جوانان احساسی هستند و به سینه زنی و شور علاقه دارند. طبیعی است که در این ایام، گرایش به سینه زنی و مداحی و نوحه خوانی بیش تر است؛ بنابراین، من هم می پذیرم که این ایامِ خاص، استثناست؛ ولی در طول سال در مناسبت‌های مختلف دیگر برنامه‌ریزی‌ها باید به‌گونه‌ای باشد تا از سخنرانان قوی و کارآمد استفاده کنیم. خود مداحان نیز می توانند در این زمینه نقش داشته باشند.

چه نقشی می‌توانند داشته باشند؟

گاهی شاهد بودم که مداحانِ معروف، پس از مداحی و فراهم کردن زمینه، پای منبر نشسته اند و با شوق و شعف به سخنرانی گوش داده اند؛ یعنی طوری نشان داده اند که خودشان هم مرید سخنران هستند و از سخنرانی بهره می‌برند. بنابراین مداحان نیز در علاقه‌مند کردن مردم و جوانان به سخنرانی نقش دارند.

ولی بیش از آنکه همدلی و تفاهم بین مداحان و اهل منبر باشد، معمولاً شاهد نوعی بی‌اعتنایی یا رفتارهای منتقدانه نسبت به یکدیگر هستیم.

من معتقد هستم که میان سخنران و مداح، نباید اصطکاکی باشد. اگر آنها با یکدیگر هم‌فکر و همراه نیستند، جلسه‌گردانان و هیئت امنا می توانند در این موضوع پیش قدم شوند و زمینه را برای بهتر استفاده کردن از سخنران فراهم کنند. مداحان نیز می توانند از سخنرانی بهره بگیرند و دیگران را برای استفاده از سخنان منبری تشویق کنند؛ چون هر سخنران یا مداحی، ارادتمندان و طرفدارانی دارد؛ مثلاً اگر مخاطبان حاج منصور ارضی ببینند که ایشان پای سخنان خطیب مجلس نشسته و با شوق و شعف سخنرانی را گوش می‌دهد، حتماً طرفداران او نیز به آن سخنران و خطیب علاقه‌مند می‌شوند و با دل و جان گوش خواهند داد.

شما تلویحاً به فقر دانش و روزآمد نبودن بعضی از آقایان اهل منبر اشاره کردید. چرا روحانیون ما برای منبر آماده نمی شوند؟ قطعاً مخاطب این سئوال، فقط خود اهل منبر نیستند.

این گلایه در حوزه ها بوده و هست که گاه در مسائل غیرتبلیغی، کار بیش‌تری صورت گرفته است. به تعبیر دیگر، حوزه در احکام و اصول و گرایشات دیگر، بیش‌تر و در امر تبلیغ و خطابه و راهکارهای جذب مخاطب کم‌تر کار کرده است. باید شورای مدیریت حوزه و همچنین مدیران سازمان تبلیغات اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، سازمان فرهنگ و ارتباطات و مدیرانی که مسئول برنامه‌های تبلیغی و فرهنگی هستند، برای آماده سازی بهتر مبلغان و مهره‌سازی برای امر تبلیغ، بیش‌تر کار و سرمایه‌گذاری کنند.

آنها می توانند از خطبایی که تجربه سی الی پنجاه ساله در امر تبلیغ و منبر دارند، استفاده کنند و برای مبلغانِ تازه کار کلاسِ آموزشی برگزار و برای امر تبلیغ، کادرسازی کنند. به اعتقاد من، همه آن‌ها که نام بردم، امر تبلیغ را دست کم گرفته‌اند.

امروز، هزاران کتاب در حوزه نوشته و تدریس می شود که اگر به وسیله مبلغان به دست مردم نرسد در کتابفروشی‌ها، کتابخانه‌ها و سایت‌ها دفن می‌شود. تبلیغ چهره به چهره یا برنامه‌های کارشناسی که در رسانه ها ضبط و پخش می شوند و امر تبلیغ را بر عهده دارند، مانع از این اتفاق می شوند.

بنابراین لازم است که مسئولان فرهنگی برای بهبود امر تبلیغ و کادرسازی بیشتر، اهتمام بجایی داشته باشند تا اگر هیئت، مسجد یا حسینیه‌ای مبلّغ خواست با کمبود سخنران و نیروی تبلیغ مواجه نشویم و مبلغان و خطبای قوی فراوان باشند و نیاز جامعه را فراهم کنند.

نه تنها برای منبر، خطیب فاضل و سخنران با دانش به تعداد کافی در اختیار نیست، بلکه در فضای مجازی هم حضور آنان به نسبت شبهات ایجادشده از سوی دشمن، کم است. شما که چهره تلویزیونی هستید در این باره چه نظری دارید؟

آیت الله جوادی آملی فرمودند که به فضای مجازی، فضای حقیقی بگویید؛ چون معتقدم امروز این عرصه، حرف اول را در تبلیغ می‌زند. دسترسی افراد به فضای مجازی بسیار بیش تر از روزنامه و رسانه و کتاب است و هر خبر و مطلبی، ابتدا از طریق فضای مجازی به مردم می رسد. بنابراین معتقدم خطبا و مبلغان و به طور کلی همه مسئولان فرهنگی باید در فضای مجازی فعالیت چشمگیر و جدی داشته باشند؛ مثلاً خطبا می توانند محتوای ناب و چکیده و خلاصه بهترین مطالبشان را در فضای مجازی به صورت صوتی، تصویری و متنی منتشر کنند. بنابراین در فضای مجازی هم می توان کار خوب و هم کار اشتباه کرد؛ البته افراد معدودی هم به هر شکلی فقط به جذب مخاطب می پردازند؛ مثلاً چیز جدیدی می بافند یا مطلبی به دلخواه بیننده یا شنونده ارائه می دهند. برای مقابله با این گروه باید کار صحیح و برنامه‌های خوب ارائه داد.

یکی از دوستان اهل علم که در رمان‌نویسی مهارت بسیاری دارد، می‌گفت که من از فضای مجازی غافل بودم و چند داستان قرآنی و روایی‌ام را به صورت رمان در کانالی به نام خود قرار دادم. چند هزار نفر جذب این کانال شدند و من از این طریق به آنها مطلب ارائه دادم. او در شب قدر در مسجدی برنامه  داشت. در کانال خودش فراخوان داد و دعای جوشن و برنامه قرآن سر گرفتن را به صورت زنده از فضای مجازی پخش کرد و حدود 70 هزار نفر بازدیدکننده داشت؛ از رفتگر تا نگهبان و مریض در بیمارستان و افراد بسیاری در داخل و خارج از کشور بازدیدکننده کانال او بودند. ایشان می گفت که هیچ‌گاه در طول عمرم نمی توانم 70 هزار مستمع را پای منبر خود جمع کنم. اصلاً هیچ جا گنجایش این میزان جمعیت را ندارد.

بها دادن به فضای مجازی تا این حد، خطر محدود شدن منبر را ایجاد نمی کند؟

از طریق فضای مجازی می توانیم برای بقیه هیئت‌ها و مجالسی که چهره به چهره برگزار می شوند، اطلاع رسانی کنیم. اگر از این طریق، خلاصه بحث ها، نظرها و برنامه ها منتقل و اطلاع رسانی شود، خطری ما را تهدید نخواهد کرد؛ چون فعلاً جامعه ما به شدت درگیر فضای مجازی است. افراد از خواب که بیدار می شوند یا هنگام خواب در فضای مجازی هستند. عموماً حتی یک زن و شوهر به همدیگر نمی‌رسند؛ ولی به فضای مجازی سر می زنند.

بنابراین، مردم ما در این موضوع افراط کرده‌اند؛ ولی امروز با این خطر مواجهیم و چاره‌ای نداریم که از فضای مجازی بهره بگیریم و استفاده کنیم و بهترین مطالب را از این طریق ارائه دهیم. در عین حال برای آنکه منبر محدود نشود، ناگزیریم در همین فضاها مردم را به استفاده از مجالس چهره به چهره ترغیب کنیم تا استفاده از فضای مجازی باعث نشود که برنامه‌های زنده و حقیقی را از دست بدهیم.

اما با وجود منبرهای یک دقیقه ای، روضه های متنی و گزیده مجالس در فضای مجازی، خطر از بین رفتن منبرهای چهره به چهره در حال تشدید است. بسیاری از مجالس روضه در تهران چهل یا پنجاه نفر مخاطب دارند؛ اما وقتی همان مجالس را به فضای مجازی منتقل می کنند، تعداد مخاطبان به هزاران نفر افزایش می یابد. این خطر را چقدر احساس می کنید و چه پیشنهادی برای آن دارید؟

باید آیات و روایاتی را که اهل بیت (علیهم السلام) در مورد دیدار چهره به چهره بیان کرده اند، برای مردم بازگو کنیم. آثار ملاقات یک عالم در فضای مجازی مانند فضای حقیقی نیست. ملاقات حضوری با خطیب و عالم، تأثیر فوق‌العاده‌ای دارد ولو اینکه مطلبی هم رد و بدل نشود. ما باید اهمیت جایگاه منبر و تبلیغ چهره به چهره را در فضای مجازی مطرح کنیم و از این فضا برای معرفی اصل برنامه و جلسه بهره بگیریم. اگر فضای مجازی خودش اصل شود و هر کسی به آن مراجعه کند، ممکن است همین اتفاقی که شما می گویید، رقم بخورد. بزرگواری می فرمود: از معتادها خجالت می کشم. از او پرسیدم که چرا از آنها خجالت می کشی؟ گفت که چون معتادها تولید مثل دارند؛ یعنی در طول سال و ماه، نفراتی را به خود اضافه می کنند. به آمار معتادان که نگاه می کنیم، می بینیم که تعداد آن‌ها در مملکت افزایش یافته است. نزدیک به 40 سال است که با اعتیاد مبارزه می کنیم؛ اما تعداد آنها کم تر نشده، بلکه بیش تر شده است.

متأسفانه در مسائل فرهنگی، کند و منفعلانه عمل می کنیم. اگر افرادی که با مجالس دعا و ذکر اهل‌بیت(علیه السلام) سر و کار دارند، در طول ماه و سال، خود را مقید می کردند که دیگران را به این امر تشویق کنند و خانواده و فرزندان خود را برای حضور در مجالس تشویق کرده بودند، مجالس ما چند برابر می شد. اگر جایگاه منبر و دیدار چهره به چهره و مناظره و گفت‌ و گو و سئوال کردن و پاسخ گرفتن را درست ترسیم و تأثیرات آن را برای مردم بیان کنیم، قطعاً آفتی که در مجالس پیش آمده است از بین خواهد رفت.

از سرنوشت فضای مجازی آگاهی نداریم و می‌دانیم که هر برنامه ، افت و خیزی دارد؛ ولی منبر و مجالس کلاس و درس و گفت وگو از قدیم بوده و هست و خواهد بود. این هم امتحانی است که باید آن را درست مدیریت کنیم تا به سنت اصلی و مجالس سنتی‌مان لطمه وارد نشود.

پس معتقدید که منبر تحت هیچ شرایطی تعطیل نمی‌شود.

بله. منبر تعطیل بردار نیست. افت و خیز دارد و کم و زیاد می شود؛ ولی اگر روی آن کار کنیم و کیفیت و محتوا و جذابیت را افزایش دهیم، اگر مستعمان را خسته نکنیم، تعداد مخاطبان افزایش خواهد یافت. مثلاً نوجوانان و جوانان را با استفاده از ترفندهایی مثل تشویق مادی یا برنامه‌های تفریحی و ورزشی به این مجالس جذب کنیم. یکی از دوستان تعریف می‌کرد که به مسجد رفتم و متوجه شدم که نوجوانان بسیاری در نماز جماعت شرکت کرده‌اند. پس از پر سوجو متوجه شدم یک مرد خیّر به هر نوجوانی که برای نماز به مسجد بیاید، تنقلات یا اسباب بازی می دهد. همین موضوع باعث شد بسیاری از جوانان و نوجوانان به مسجد بیایند و پاگیر شوند.

مردم، شما را به آسان گرفتن دین می شناسند. تکیه کلام‌هایتان و پاسخ‌هایتان به پرسش های مردم این را نشان می دهد. این باعث نمی شود که انضباط مخاطب در عبادت و دین‌داری دچار خدشه شود؟

نباید دین را سخت به مردم ارائه کنیم. پیغمبر (صلی الله علیه واله وسلم) فرمود: من بر دین سهل و آسانی مبعوث شدم و معلم سخت گیری نیستم؛ بلکه معلم آسان‌گیری هستم. ارائه درست دین، بدون خرافات و اهمیت دادن به سئوالات و نیازها و دغدغه‌های مستعمان و ارتقای کیفیت ارائه مطالب در جذب مخاطبان، بسیار مؤثر است. آنها این مطالب را شاید ده‌ها بار شنیده اند و حالت روزمرگی پیدا کرده است. اگر در قرآن و روایات و محتوای مطالب دین بیش‌تر مطالعه و کار کنیم، این مشکلات برطرف خواهند شد.

پیشنهاد شما به عنوان کسی که هم سخنران مجلسی و هم کارشناس تلویزیونی است به روحانیون جوان چیست؟ چه کنند که موفق باشند؟

همان طور که قبلاً گفتم، برخی برای یک ساعت سخنرانی 70 ساعت مطالعه می کنند و این 70 ساعت آنقدر کیفیت او را افزایش می دهد و مغز او را می پروراند تا مخاطب را اشباع کند. این کار، خیلی مؤثرتر از آن است که نیم ساعت مطالعه و به قولی ماله‌کشی کنیم و سر مستمع را شیره بمالیم. هرچه بتوانیم از مطالب پرمحتوا، باکیفیت، پرمغز، پرانرژی و متنوع استفاده کنیم، از یکنواختی بپرهیزیم و از مطالب علمی و مثال ها و داستان‌های زیبا بهره بگیریم، بیش‌تر در دل مخاطب جا باز کرده‌ایم. بسیاری از سوره‌های قرآن، داستان هستند. خوب است از آنها استفاده و آنها را به روز کنیم و با زندگی مردم مطابقت دهیم. با این روش قطعاً در جذب مخاطب موفقیت‌های زیادی کسب خواهیم کرد.

درباره بیانات سیاسی اهل منبر، چه نظری دارید؟ حدود و ثغور جبهه گیری‌ها و مواضع یک منبری باید چه باشد؟

معتقدم کسانی که کارهای فرهنگی می کنند حال در هر لباس و هر شکلی، باید فرا جناحی عمل کنند و کنار کار خود به کلیات مسائل سیاسی اشاره کنند؛ ولی من به رفتارهای گروهی، حزبی و جناحی معتقد نیستم؛ چون مخاطبان از اقشار مختلف جامعه از جمله بی تفاوت ها و دین زده‌ها و دین گریزها یا سیاست زده ها هستند. ما باید با رأفت اسلامی و محبت آنها را جذب و سعی کنیم که بیش‌تر با آنها مأنوس شویم. من با افرادی که در جناح یا گروه خاصی وارد می شوند و کارهای تبلیغی و فرهنگی می کنند، موافق نیستم. اشاره به کلیات مباحث سیاسی را قبول دارم؛ ولی دسته بندی و جناح بندی را صلاح نمی دانم؛ اگر من به جانبداری از جناح خاصی وارد شوم، بسیاری از مستمعان، بینندگان و شنونده‌ها را از دست می‌دهم.

آقای قرائتی خدمت مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی رفت. ایشان پرسید: شما مقلد چه کسی هستید؟ آقای قرائتی فرمود: مقلد شما. ایشان فرمود: من بر شما حرام می کنم که در جناح بندی ها و دسته بندی ها وارد شوید؛ چون در هر دسته ای که وارد شوید، دسته مخالف از شما فاصله می‌گیرد و از سخنان شما استفاده نمی‌کند. مبلغان و مسئولان فرهنگی باید همه اقشار را جذب کنند. مباحثات و مناظرات سیاسی تنش‌زا هستند و باعث دردسر و اختلاف و نزاع و جدال غیر احسن می شوند و من معتقدم باید از آنها پرهیز کرد. روحانی یا مبلغّ باید مانند پدری باشد مهربان و فرا جناحی و حتی فرا مذهبی و فرا گروهی. برنامه «سمت خدا» را زرتشتی‌ها و مسیحی‌ها و اهل سنت هم تماشا می‌کنند. باید مسائل را کلی مطرح کنیم تا همه اقشار از آنها استفاده کنند. رحمانیت خدا متعلق به همه انسان‌هاست. «إنالله بالناس لرؤف رحیم».

شما در حوزه تالیف هم کتاب‌های زیادی دارید. برنامه «سمت خدا» چقدر در فروش کتاب‌هایتان مؤثر بوده؟

من 20 عنوان کتاب دارم که بیش‌تر آنها درباره سیره پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) و اهل بیت(علیهم السلام) است. بهترین کتابم «محبت و رحمت» نام دارد که از مجموعه سیره پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) است. ما در این برنامه اجازه نداریم نام ناشر و محل نشر را بیان کنیم؛ ولی وقتی کتابی را معرفی می‌کنم، متقاضیان پیامک می‌دهند و دوستان با آنها تماس می‌گیرند و کتاب‌ها را ارسال می کنند. البته به طور کلی، نمی شود تاثیر این برنامه پرمخاطب را نادیده گرفت.

---

منبع: ماهنامه خیمه - شماره 123 /  حمید محمدی محمدی