خدای تعالی چنگیز خان را قوت داد

 خواجه مقدمه ای بر این کتاب دارد که آن را در روزگار اباقاخان، فرزند هولاگو خان نوشته است. این مقدمه ی دو صفحه ای، تاریخ مغول و آمدنشان به شرق از دید خواجه نصیر است. به نظرم مقدمه مهمی است، بسیار مهم. دیدگاه های او را نشان می دهد. البته می توان گفت، نگارش آن، علی الرسم روزگار بوده، اما حتی با این وصف، تک تک کلمات و ترکیب ها، جالب توجه است. به نظرم، بهتر است اول چشم خود را ببندید، آنگاه تصور کنید از مغولان و حملات آنها چه خوانده اید و می دانید. خوب در ذهن آن دانسته ها را مرور کنید. حالا چشم را باز کنید، و شروع به خواندن این متن کنید. روی کلمات دقت کند. من از روی یک نسخه خطی کتابت شده در اواخر قرن نهم آن را تایپ کردم شاید متن اندکی با نسخه های دیگر متفاوت باشد، یا من کلماتی را بدخوانده باشم. شما بیشتر به معانی کلمات فکر کنید، این که یک دانشمند بزرگ در باره حمله مغولان، و سپس از چنگیز تا اباقاخان چه تعابیری بکار می برد. البته بخشی از متن، اشاره به حمایت هولاگو از رصد خانه، آوردن علما به آنجا و درست کردن کتابخانه است که آن هم جالب است. اما از نظر من، الان، مهم توجه به دیدگاه های خواجه در باره مغولان و سخن گفتن در باره آنهاست.
مقدمه زیج ایلخانی، چه شگفت است. ببینید:

خدای تعالی چنگیز خان را قوت داد، و پادشاهی روی زمین، او را تسلیم کرد، و کسانی که ایل او شدند بنواخت، و کسانی را که در او یاغی شدند، مانند خانان ترکستان و خطا و سلطان خوارزم، همه را نیست کرد. و یاسهای [یاساهای] نیکو بنهاد. و بعد از آن چون با پیش خدای شد، از پسران او [او]کتایی قاآن بجای پدر خویش به پادشاهی جهان بنشست و یسهای [یاساهای] بنهاد، و خلق را در فراغت و آسایش بداشت، و لشکرها بفرستاد، و بعضی کسانی را که یاغی شده بودند، ایل کرد. و بعداز چند سال که با پیش خدای شد، پسر او گیوک خان که پسر زاده چنگیز خان بود، به پادشاهی به جای پدر نشست، و خواست که کار مملکت باز بیند، مهلت نیافت، و روزگار او بسیار نبود. و چون عهد او به آخر رسید، و او گذشته شد، به اتفاق اوروغ بزرگوار ایشان، منقوقآن [منکوقاآن] به پادشاهی همه جهان بنشست، و او پسر تولی خان بود که او پسر چنگیز خان بود، و چون بنشست، یاسهای نیکو بنهاد، و کارهایی که بی ترتیب شده بود، به اصلاح آورد، و اندیشه های باریک و نیکو فرمود، در همه نوعها، از جمله ترتیب های نیکو [که] فرمود، برادر خویش هولاکوخان را از آب جیحون به این جانب فرستاد، و از هندوستان تا آفتاب فروشدن به او سپرد، و چون او به مبارکی به این طرف رسید، اوّل ملحدان [اسماعیلیان] را قهر کرد، و ولایتها و قلعه های ایشان بستد، و فدائیان ایشان را نیست کرد، و بعد از آن بغداد بگرفت، و خلیفه بداشت. و بعد از آن بشام شد، و تا حدّ دمشق ، و مصر برفت، و کسانی را که یاغی بودند، نیست کرد، و کسانی را که ایل شدند، سیورغامشی فرمود. هنرمندان را در همه انواع بنواخت، و بفرمود تا هنرهای خویش ظاهر کردند، و رسمها نیکو نهاد و در آن وقت که ولایت های ملحدان بگرفت، من بنده کمترین را که ارسطو ام و به ولایت ملحدان افتاده بودم، از آنجا بیرون آورد، و رصد ستارگان فرمود، و حکیمانی را که رصد می دانستند چون مؤید الد[ین] عرضی که به دمشق بود، فخرالدین مراغی که به موصل بود، فخرالدین اخلاطی که به تفلیس بود، و نجم الدین دبیران که به قزوین بود، از آن ولایت ها بطلبید، و زمین مراغه رصد را اختیار کردند و به آن بنده گی مشغول شدند، و آلت ها بساختند، و بناهای لایق رصد را برآوردند، و بفرمود تا کتابهای بسیار از بغداد و موصل و شام و خراسان بیاوردند، و در موضعی که رصد می نشستند بنهادند، به آن کار نسق و ترتیب نیکو یافت و آوازه این کار در جمله آفاق منتشر شد، پس خدای تعالی تقدیر چنان کرد که منکوقاآن از میانه برفت، و قوبلا قاآن که از و کهتر بود، بسال به پادشاهی بنشست، و یرلیغها و یاسهای نیکو به همه عالم بفرستاد، و بعد از آن به سه چهار هوهلاکوخان با پیش خدای شد، و بعد از آن به قوت عالی به مبارکی پسر او بیاخان [اباقا خان] جای پدر خویش پادشاه این ولایتها شد، و جهان را به عدل و داد بیاراست، و قاعده های نیکو نهاد. پس در عهد بزرگوار او چنان که اشارت پادشاه بود، رصد ستارگان تمام شد، و بنابرین رصد نو این زیج ایلخانی من کمترین بندگان نصیرم بساختم، و بندگی پادشاه و پادشاه زاده جهان اباقان رسانیدم. امیدوار که موافق رضای او باشد، تا به دولت او منجمان بعد از این، از این زیج، تقویمها و طالعها بیرون می آرند، و نام ایشان تا هزاران سال در جهان باقی باشد، پادشاهی و کامرانی او تا جهانست پاینده باد.

---

منبع : کانال رسول جعفریان