کتبیه خورشید
یکی از زیبایی‌های دل انگیز و تماشایی حریم ملکوتی حضرت امام علی بن موسی الرضا سلام الله علیه، کتیبه‌هایی است که با خطوط برجسته و حجاری شده با طرح‌های متنوع و زیبا، بر پیشانی کاشی‌های رنگین، بر سینه شفاف سنگ‌های مرمر و در دل گچ‌بری‌ها و ترنج‌های سقف و ستون، رواق و ایوان و در و دیوار، چشم‌های بیننده را می‌نوازد و گاه پوشش زرین و سیمین و خطوط نقره‌ای و طلایی و لاجوردی بر دل فریبی و جلوه و جلال و نفاست این کتیبه‌ها می‌افزاید .
متن بسیاری از کتیبه‌ها آیات کریمه قرآن، احادیث نورانی نبوی و سخنان گهربار ائمه معصومین علیهم‌السلام می‌باشد و متن بسیاری دیگر، اشعاری متین و مستحکم در قالب قصیده، قطعه، غزل و رباعی است که در بیشتر آنها بیت پایانی، ماده تاریخ بنای ساختمان یا تعمیر، مرمت، کاشی‌کاری و آینه‌کاری می‌باشد.
این اشعار با هنرمندی خوشنویسان سرآمد هر عصر و با خطوط زیبای نستعلیق، ثلث، کوفی و ... با زیبایی و ظرافت هر چه بیشتر به رشته تحریر در آمده است و هر صاحب‌دل و زایر مشتاق، در همان حال که محو و مسحور این همه ذوق و هنرآفرینی و اخلاص و ارادت است، علاقه‌مند به خواندن متن این دل نوشته‌های و نگارگری‌هاست، که غالبا هم به لحاظ پیچیدگی و ظرافت‌های ویژه این خطوط و در هم آمیختگی آنها با گل و بوته و ترنج و اسلیمی، موفق به خواندن این کتیبه‌ها نمی‌شود .
در این جا بی‌مناسبت نیست که مروری هر چند کوتاه داشته باشیم بر بعضی از کتیبه‌های موجود در حرم مطهر، با نقل نمونه‌هایی از کتاب نفیس بدر فروزان تالیف «علامه نسابه فیض» که در سال 1324 توسط بنگاه چاپ قم انتشار یافت. در این کتاب متن کامل اکثر قریب به اتفاق کتیبه‌هایی که تا زمان تالیف کتاب بر در و دیوار حرم شریف و رواق‌های اطراف نقش بسته با توضیح و مقدمه مناسب گردآوری و تدوین شده است . با این فرض که ممکن است برخی از این کتیبه‌ها به خاطر تغییر نقشه و تعمیر و توسعه حرم مطهر در جای اصلی خود موجود نباشد، نقل به اختصار این کتیبه‌ها صرفا به قصد آگاهی از موضوع و محتوای کتیبه‌نویسی در اماکن مقدس صورت می‌گیرد.
علاقه‌مندان به تحقیق در این زمینه می‌توانند به منظور اطلاع از شرح و تفضیل، به کتاب یاد شده یا سایر کتب مربوط مراجعه نمایند . اینک برخی از آن کتیبه‌ها:
کتیبه بالای در پایین پای مبارک
بر بالای در پایین پای مبارک کتیبه‌ای است و بر روی آن به خط ثلث نوشته شده است: «قال النبی صلی الله علیه و آله انا مدینة العلم و علی بابها و قال صلوات الله و سلامه علیه من زار ولدی بطوس کانما زار بیت الله سبعین مره صدق نبی الله صلی الله علیه و آله.»
کتیبه دیوار بالای سر مبارک
بر پیشانی جدار بالای سر مبارک نیز کتیبه‌ای است و بر روی آن نوشته شده: "قال رسول الله صلی الله علیه و آله ضربة علی یوم الخندق افضل من عمل امتی الی یوم القیامة" و در یک طرف آن خوانده می‌شود: "حب علی بن ابی طالب حسنه لایضرمعها سیئه" و در سمت دیگر آن خوانده می‌شود: "الحسن و الحسین سیدا شباب اهل الجنه ."کتیبه زیر طاق‌بند حرم
بر گرداگرد حرم مطهر در زیر آینه‌کاری، کتیبه‌ای است به خط ثلث از سنگ مرمر که بر روی آن قصیده زیر از منشات آقای میرزا محمدحسین حسینی ملقب به «دبیر الملک فراهانی» به خط «میرزا حسینعلی خوشنویس» نوشته و با کمال مهارت حجاری شده است:تبارک الله از این روضه همایون فـــــــر | که برتر از دو جهان است نزد اهل نظر |
مشید است بنایش به سان شرع نبـــــــی | مـوبـد است بـقــایش چــو مــلـت حیـــدر |
بود به رتبت، هر رکن آن به جای حطیـــم | بود به حرمت، هر سنگ آن به جای حجر |
کدام کاخ بهشت است این خجسته حریـم | که هست صد ره از خاک سدره‌اش بهتر |
نه نخل طور است اما همی به گوش رسد | از آن ندای انـــاالـــحق هماره تا محــشر |
کمینه خــــادم ایــــن آستان دبیر الــملک | بنــا نــــهاد ز شوق ایــــن کتیبـــــه مرمر |
نوشت کلک «دبیر» از برای تاریخــش | «که نصب شد گویی اندر حریم کعبه حجــر» |
(1278 ه ق )
کتیبه دارالحفاظ مبارک
ابیاتی از قصیده «قاآنی شیرازی» به خط «آقا خوشنویس زنجانی» در اطراف دارالحفاظ :زاده خـــیرالـــبشــر فرمانروای خیر و شـــــر | مهبط وحی و کرامت معدن صدق و سداد |
بضعه موسی بن جعفر بوالحسن کز غیر حـق | جسته در مقصوره وحدت روانش انفــراد |
هــیات مخلــــوق دارد وصف خالق لاجـــرم | در مدیـــحش به که بنمایـــم طریق اقتصاد |
خلق را زین بقعه کامد رشک فردوس بریـــن | نام عقبــی شد زیاد و حب دنیا شد زیـــــاد |
الغرض چون تازه شد این بقعـه از تعمیر وی | آن چنان کز عود صحت تازه می‌گردد فــواد |
چون مریدی که مراد خویش را جـوید به جان | از پــــی تـــاریخ ســال آن نمــودم اجتــــهاد |
پیـــر عـقـــلم گـفــت «قاآنی» پی تـاریــخ او | مصرعی گــویم که هـم بنـمایـدت راه رشاد |
گفتمش احسنت آن مصراع دلکش چیست | گفت: گر مریدی جوی از این درگه وزین سلطان مراد |
(1296 ه ق)
کتیبه مسجد دارالسیاده
صل یا رب علی شمس الضحی | احمـد المخــتار نــور الثـقـلیــن |
و عـلـی نجـم العـلـی بـدرالـدجی | من عـلیـه الشمـس ردت مرتیـن |
و بـســـیـفـیـن و رمـحـیـن غـزا | و لـه الفـتح بـــبــدر و حــنـیــــن |
و علی الـزهراء مشکاة الضیـاء | کــوکــب العــصمــه ام الحسین |
و شـهــیـدیـن سـعـیدیـن هــــمـا | لـلـرسـول الـمـجتبـی قـرة عین |
و علی السـجـاد مصباح الدجی | آدم الال عــلی بــن الـــحسیـــن |
و علی الــباقــر مقــباس الـدجی | و عــلی الصادق حقــا دون مین |
و ابی جعــفـر الثــانی التــقـــی | مطلع الــجـود سـراج الحرمین |
و عـلی الهــادی علی والــزکی | و عــلی المهدی ختم المصطفین |
نـور حـق یــقتــدی عیسی بــــه | عجل الله طلــــوع النیــریــــــن ... |
کتیبه دارالسیاده مبارکه
قصیده مرحوم «ملک الشعرای صبوری» - مشتمل بر هفتاد و چهار بیت – که عین قصیده را در بالای ازاره کاشی دارالسیاده بر کتیبه‌ای از سنگ به خط نستعلیق، خطاط مشهور «میرزا آقا خوشنویس زنجانی» در کمال امتیاز نوشته و آن را حجاری کرده‌اند:درگهـی کایینــــه‌اش آیین عرش کبریاست | قـــدسیان را بر درش پیوسته روی التجـــاست |
سقف آن عالم پناه و فرش آن عرض اشتباه | خاک آن عنبر سرشت و خشت آن بیضا ضیاست |
مهبــط فیــــض الــــه و مرکــز سر وجـــود | مشــــرق نــور خــــدا و مغــرب نجم هــداست |
بـرفراز آن چو بـیـنی لامکان بالای ســــر | بــر زمین آن چـــو پویی آســـمان در زیـر پاست |
مستوی با عرش رحمان است کز نورخدای روشن | از آن سر الرحمن علی العرض استوی است... |
توصیف بنای مجلل دارالسعاده
قصیده زیر از منشات «صبوری» ملک الشعرای آستان قدس، حاکی از فوت امین السلطان و دفن او در این مکان و تزیین دارالسعاده به آیینه و تعمیر آن از طرف فرزندش می‌باشد که به خط نستعلیق «میرزا آقا خان خوشنویس» به رنگ طلایی نوشته و حجاری شده است و دنباله آن تا گنبد حاتم خانی ادامه دارد:حبـذا دار همــایون سعــادت دستـــــور | مرحبا کاخ فلک منظر و خورشید ظهور |
بارک الله حریــمی که بود خاک درش | سرمــــه چشــم ملک غـــالیه طـــره حور |
لوحـــش الله مقامی که در آن ابراهیــم | سعــــی‌ها کرد پی مغــفرت از رب غفور |
الغــرض بـــــارگه زاده موسی گردیــد | چون ز آیینه روشن به مثل غیرت طور |
ز در قم کلک «صبوری» ز پی تاریخش | «انــدر آیینـــه این بقعه ببیــن آیت نور» |
دنباله قصیده فوق قصیده دیگری است که بر کتیبه ازار دارالسعاده و گنبد حاتم خانی با همان خط و بر روی همان نوع سنگ نوشته و حجاری شده است:
زهی اســـاس همایــون آسمان کـــــردار | خهی بنــــای سعـــــادت فزای خلــــد آثــار |
سپهر، کیست که اینجا برد ز رفعت نـــام | بهــشت، چیست که اینــــجا زند دراز مقـدار |
نشیب عرصه‌اش از بام چرخ دارد ننگ | فــراز شمســـه‌اش از اوج شمــس دارد عار |
برای سرمـــه ازیـــن در برند حورالعین | از آن غـــــبار کـــــه خیـــزد ز مقــــدم زوار |
کتیبه در طلای ناصری
بر دو لنگه این در، قصیده زیر از منشات «سروش» در توصیف آن نوشته شده است:این در از کعبــــه است یا باشد در خلــد برین | آفــــرین بادا بر این درگاه و این درآفـــرین |
باز بــر روی تو خواهـــد شد در هشتم بهشت | روی گــرسایی بـــه درگاه امـــام هشتمین |
زاده موسی بــــن جعفــــر کـارفرمای قــدر | بوالحســـن فرخنــــده فـرزند امیرالمومنین |
یـــا در رحمت بــود بر روی گیتی گشتـه باز | گر تو را رحمت ز گیتی بایـدت این است این... |
کلک مشکین «سروش» از بهر تاریخش نوشت | «بوسه زن بر این در و پا نه به فردوس برین» |
(1272 ه ق)
کتیبه در توحید خانه
سومین در از درهای توحیدخانه در نقره است که در پشت سر مبارک نصب شده و از توحیدخانه با عبور از این در به حرم مطهر وارد می‌شوند. این در دارای دو کتیبه است به خط نستعلیق برجسته که یکی از آنها درشت و آشکار و دیگری که بر اطراف مشبک آن قرار دارد قدری ریزتر است. کتبیه اولی مشتمل بر نوزده بیت از منشات «صبوری» می‌باشد:این در از کیست که از روی نیاز | عرش دادار ورا برده نماز؟ |
این در از کیست که جبریل امین | کرده دربانی آن از آغــــاز؟ |
این در از کیست که هر مسمارش | بر ستـاره ز شرف دارد ناز؟ ... |
کتیبه در دارالسعاده
این در از جنس نقره بسیار زیبایی است که بین مسجد گوهرشاد و دارالسعاده نصب شده ... و بر ترنج بالای لنگه در به خط نستعلیق برجسته نوشته شده است: «قال الله تبارک و تعالی» و بر ترنج وسط به خط ثلث «و سیق الذین اتقوا ربهم الی الجنة زمرا حتی اذا جاوها و فتحت ابوابها و قال لهم خزنتها سلام علیکم» و بر ترنج پایین به خط نستعلیق «سلام علیکم طبتم فادخلوها خالدین» و بر اطراف در مزبور به خط نستعلیق بسیار مرغوب اشعار زیر کتیبه شده است:این مبارک در کـــــه بر عرش برین ساید سرا | می‌توان زد گام بر نه چرخ و بر هفت اخترا |
هر شب و هر روز بر خاک اندرین در بنده‌وار | چــهر می‌ساید به گردون ماه و مهر خـاورا |
گه درین درگاه روبد خاک زین پاک آستـــان | حور با مـــژگـان و جبریل امین با شهــپـــــر! |
تا نثـــار آرنـد بر ایـــن در طبـــق‌ها نور پاک | قدسیــــان آینــد پـی در پـی ز عــــرش داور! |
خاک می‌بوسد فلک صد جای تا زین در نـــهد | پــــای در کـــریـــاس کــــاخ زاده پیغمبـــر! |
نور حق طور تجلی پور موسی شاه طــــوس | شبــــل زهرا سبــــط پیــــغمبر سلیل حیدر! |
مظهـــر یـــزدان خداوند قضا فرمـان، رضا | کاستــــان عالی‌اش از عــــرش اعظم برترا |
عــلت ایجاد عـــرش و کرسی و لـــوح و قلم | باعــث تکویــــن خاک و بـــاد و آب و آذر! |
چون میسر گشت هر کس را به کاخش خدمتی | نام نیـــکش مانـــد باقی در جهان تا محشـر! |
خانه زاد بوالحسن «مینا» به تاریخش ســرود | (مصــــــــرع تــــاریــــخ محـــو شده است ) |
کتیبه در توحید خانه مبارکه
در اطراف در کتیبه‌ای است که قصیده «سرخوش» به خط نستعلیق «میرزا محمد حسین اصفهانی» بر روی آن نوشته شده است:در آسـتانـــه این شــاه کی سپـاه که کوفـت | کمــینـه چاکــر او کــوس بر سر کــــاووس |
همای اوج امامت که رنگ و رونق یافت | ز فــر مرقــد او تــوس چـــون پر طاووس |
جهان مجد و مهین خواجه‌ای که خوانندش | خدیو تـوس و انیس النفوس و شمس شموس |
نکرده فکر به تاریخ سال«سرخوش» و گفت | «به حق حق که درین در کسی نشد مایـوس» |
(1272 ه ق)
کتیبه کفش کن ایوان طلا
در زیر طاق کفش‌کن کتیبه است از کاشی و سنگ که قصیده «اختر طوسی» ، به خط نستعلیق «صنیع التولیه و کیمیا قلم» بر آن نوشته و حجاری شده است:حبذا از این همایون کفش کن کز بهر سیرش | چشم سوی فرش بینی عرش حی ذوالمنن را |
گرد کفش پای زواری که بر خاکش نهد سـر | سرمه چشم است خورشید و مه پرتو فکن را |
«اختر طوسی» بدیهه بهر تاریخ بنایــش | گفت: «نصرالله آئینه نمود این کفش کن را» |
کتیبه مناره های مسجد گوهرشاد
سابقا اشعار رفت که بر طرفین ایوان مقصوره مسجد دو مناره با گلدسته و ماذنه زیبا به ارتفاع 43 متر قرار دارد. بر ترنج چهارم که مربوط به زمان صفویه است حدیث قال النبی علیه السلام: «عجلوا بالصلاة قبل الفوت و عجلوا بالتوبه قبل الموت» و در زیر ترنج‌ها به خط بنایی آشکاری کلمه طیبه «لااله الا الله» و «محمد رسول الله» نوشته شده و قصیده زیر به خط نستعلیق ممتازی بر گرد گلدسته‌ها نیمی در یکی و نیمی در دیگری – بر روی کاشی معرق نوشته شده است:در آستـــان ملک پاسبــــان خسرو طــــوس | رضا ولـــی خــــدا شاه آسمان خــــرگاه |
علـــی سلالـــه مــــوسی کـــه کاینات برند | بـــر آستــــان جــلالـــش ز حــادثات پناه |
منیر مهــر خراسان ابوالـــحسن کــــه بود | ز بار مــنـت او پـــشت نـه سپـهـر دو تاه |
بمانـــد زین عملـــش نام نیک جاویــــدان | درین چمن که نه گل ماند از خزان نه گیاه |
چو شـــد ز رفعــــت تاریخ سال تعمیرش | کمنــد فکرت «مینا» ی خرده بین کوتاه |
سر از دریچـــه موذن برون نمود و سرود | «اذان اشهـــــد ان لاالــــــــه الا اللـــــه» |
(1276 ه ق )
منبع:برگرفته از کتاب کتبیه خورشید، به کوشش محمدجواد غفورزاده(شفق)
