تبیان، دستیار زندگی

گسترة موضوعات و دسته بندی های موضوعی نهج البلاغه

از امتیازات برجستة سخنان امیرالمؤمنین ( علیه السّلام) كه به نام «نهج البلاغه» امروز در دست ماست ـ این است كه محدود به زمینة خاصی نیست. علی ( علیه السّلام) به تعبیر خودش ـ تنها در یك میدان اسب نتاخته است؛ در میدان‎های گوناگون ـ كه احیاناً بعضی با بعضی متضاد است ـ تكاور بیان را به جولان در آورده است. نهج البلاغه شاهكار است امّا نه تنها در یك زمینه، مثلاً موعظه یا حماسه، یا فرضاً عشق و غزل، یا مدح و هجا و غیره، بلكه در زمینه‎های گوناگون. علی ( علیه السّلام)سخن را برای خود سخن و اظهار سخن‎وری ایراد نكرده است، سخن برای او وسیله بوده نه هدف؛ او نمی‎خواسته است به این وسیله یك اثر هنری و یك شاهكار ادبی ازخود باقی بگذارد. بالاتر اینكه سخنش كلیّت دارد و محدود به زمان و مكان و افراد معینی نیست، مخاطب او انسان است و به همین جهت نه مرز می‎شناسد و نه زمان.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
 گسترة موضوعات و دسته بندی های موضوعی نهج البلاغه


علاوه بر فصاحت و بلاغت و زیبایی لفظی و آرایش هنری بی نظیر در نهج البلاغه ، معانی ژرف و مفاهیم والای نهج البلاغه است كه به این كتاب بی‎نظیر به درازای تاریخ، جاودانگی بخشیده است؛ مفاهیم عمیقی كه با فطرت انسان گره خورده و از سرچشمة وحی مایه گرفته و از آبشار كلام علی ( علیه السّلام)در بستر زمان، بر پهن دشت زندگی انسان‎ها جریان یافته است.
نهج البلاغه كتاب زندگی، كتاب چگونه زیستن، كتاب چگونه اندیشیدن، كتاب چگونه پرستیدن است، كتاب چگونه در پیچ و خم‎های زندگی با مشكلات دست و پنجه نرم كردن است. كتاب مكتبی حركت كردن و ارزشی حكومت كردن است. نهج البلاغه، كتاب زهد است، كتاب عشق است، كتاب جنگ است، كتاب پرستش است، كتاب حكمت و فلسفه است، كتاب سیاست و حكومت است، كتاب چگونه استفاده كردن از نعمت‎های دنیا برای زندگی جاودان آخرت است... .
به تعبیر استاد فرزانه مرحوم شهید مطهری:
از امتیازات برجستة سخنان امیرالمؤمنین ( علیه السّلام)  كه به نام «نهج البلاغه» امروز در دست ماست ـ این است كه محدود به زمینة خاصی نیست. علی ( علیه السّلام) به تعبیر خودش ـ تنها در یك میدان اسب نتاخته است؛ در میدان‎های گوناگون ـ كه احیاناً بعضی با بعضی متضاد است ـ تكاور بیان را به جولان در آورده است. نهج البلاغه شاهكار است امّا نه تنها در یك زمینه، مثلاً موعظه یا حماسه، یا فرضاً عشق و غزل، یا مدح و هجا و غیره، بلكه در زمینه‎های گوناگون. علی ( علیه السّلام)سخن را برای خود سخن و اظهار سخن‎وری ایراد نكرده است، سخن برای او وسیله بوده نه هدف؛ او نمی‎خواسته است به این وسیله یك اثر هنری و یك شاهكار ادبی ازخود باقی بگذارد. بالاتر اینكه سخنش كلیّت دارد و محدود به زمان و مكان و افراد معینی نیست، مخاطب او انسان است و به همین جهت نه مرز می‎شناسد و نه زمان.[1]
مرحوم سید رضی گردآورنده نهج البلاغه نیز در مقدمة خویش بر این كتاب به ابعاد گوناگون سخنان امام ( علیه السّلام)اشاره دارد آنجا كه می‎ نویسد:
و از فضیلت‎های شگفت‎آور ـ كه علی ( علیه السّلام)بدان ممتاز است و در آن بی‎انباز ـ این است كه اگر كسی در گفتار او بنگرد كه در پارسایی وموعظت است و در بازداشتن از دنیا و پرداختن به آخرت وبدان ننگرد كه این فقره‎ها گفته كسی است كه صاحب قدری است والا، و فرمانی است روا، گردن‎ها در طاعتش خم، و حكمش بر همه مسلّم؛ بی‎هیچ گمان آن را سخن زاهدی داند گوشه‎نشین، وعابدی خلوت گزین، در به روی خود بسته، در گوشة خانه‎ای به عزلت نشسته، یا ازشهر و مردمش بریده و در دل كوهی خزیده، كه جز نَفَس خود آوازی نشنود، و جز پیكر خودش كسی را نبیند؛ و هرگز نپذیرد كه این عبارت‎ها گفتة رزم‎آوری است كه با تیغ آهیخته در میدان ستیزد و با دلیران در آویزد، سرها بیندازد و تنها به خاك و خون آمیزد و از كارزار باز گردد در حالی كه از شمشیر او خون روان است، خونی كه از دل كشتگان است، با این همه در چنین حالی او پیشوای از دنیا گذشتگان است و قدوة برگزیدگان.این فضیلت‎های شگفت‎انگیز و این ویژگی‎های ظرافت‎خیز، تنها در او گرد‌ آمده است كه صفت‎های ضد یكدگر را در خود فراهم آورده و ناسازواران را با هم سازواری داده.[2]

دسته‎بندی‎های موضوعی نهج البلاغه

برپایه آنچه گفته شد، نهج البلاغه از موضوعات مختلف و میدان‎های متفاوتی سخن به میان آورده است، كه در تقسیم‎بندی موضوعی مطالب آن، تاكنون كتاب‎های گوناگونی به رشتة تألیف در آمده است. ما برای آشنایی اجمالی خوانندگان گرامی، نمونه‎هایی از آن را به اختصار می‎آوریم .
- استاد شهید مرحوم مطهری در كتاب سیری در نهج البلاغه خویش دربارة تقسیم بندی كلمات نهج البلاغه می‎نویسد:
مباحث نهج البلاغه ـ كه هر كدام شایستة بحث و مقایسه است ـ به قرار ذیل است:
1. الهیّات و ماوراء الطبیعه؛ 2. سلوك و عبادت؛ 3. حكومت وعدالت؛ 4. اهل بیت و خلافت؛ 5. موعظه و حكمت؛ 6. دنیا و دنیاپرستی؛ 7. حماسه و شجاعت؛ 8. ملاحم و مغیبات؛ 9. دعا و مناجات؛ 10. شكایت و انتقاد از مردم زمان؛ 11. اصول اجتماعی؛ 12. اسلام و قرآن؛ 13. اخلاق و تهذیب نفس؛ 14. شخصیّت‎ها، و یك سلسله مباحث دیگر.[3]
آن گاه استاد در ضمن مباحث، به توضیح هر یك از موضوعات فوق به اجمال و اختصار می‎پردازند.
- استاد مرحوم دكتر سید جواد مصطفوی نیز در كتاب «پرتوی از نهج البلاغه» در مورد تقسیم بندی موضوعی نهج البلاغه می‎نویسد:
موضوعات نهج البلاغه از لحاظ اهمیت به سه دسته تقسیم می‎شوند:
دسته اوّل: مطالبی كه زیاد تكرار شده و با مضامین و عبارت مختلف آمده و در درجة اوّل اهمیت است.
دسته دوم: مطالبی كه كمتر تكرار شده و از نظر امیر المؤمنین ( علیه السّلام)در درجة دوم اهمیت است.
دسته سوم: متفرقات و مطالبی كه تكرار نشده و حضرت روی آنها تكیه نكرده و فقط به صورت اشاره بیان فرموده‎اند؛ مانند علم نجوم و...
دستة سوم حدود پنج درصد نهج البلاغه را تشكیل می‎دهد و نود و پنج درصد دیگر مربوط به دو دستة دیگر است.
دستة اوّل شامل ده موضوع است: 1. خداشناسی، صفات جلال و جمال؛ 2. نظم جهان و وظیفة انسان در این جهان؛ 3. پیامبر اسلام و اهمیت رهبری او؛ 4. جهاد در راه خدا؛ 5. سیمای علی در نهج البلاغه؛ 6. نقش قرآن در رهبری امت اسلام؛ 7. حكومت در اسلام، وظایف حاكم و مردم؛ 8. حق و عدالت؛ 9. تقوا و پرهیزكاری؛ 10. بیت المال و خزانة كشور اسلامی.
دستة دوم: در نهج البلاغه كمتر تكرار شده و شامل دوازده موضوع است: 1. معاصرین حضرت اعم از نیك و بد؛ 2. دربارة علم و دانش؛ 3. عبادات، فروع دین؛ 4. موقعیت زن؛ 5. اهمیت وحدت كلمه و زیان اختلاف؛ 6. خصلت‎های ناپسند، عجب، تكبر و...؛ 7. اسلام و خصوصیات دین؛ 8. ملاحم و مغیبات؛ 9. صبر و بردباری؛ 10. اصلاح ذات البین؛ 11. همسایگان و حقوق آنان؛ 12. دستگیری از ایتام و فقرا.[4]
آن گاه ایشان در نوع تقسیم بندی موضوعی می‎نویسند:
روش دیگر این است كه یكی از موضوعاتی را كه تقریباً شامل همة آن بیست و سه موضوع باشد انتخاب كنیم و آن موضوع «ویژگی‎‌های حكومت علی ـ علیه السّلام ـ» است. چون نود و هشت درصد خطبه‎ها (و نامه‎ها) در زمان حكومت آن حضرت صادر شده و كلمات قصار را هم نمی‎دانیم چون مدركی نداریم كه چه وقت صادر شده. بنابراین، این موضوع تقریباً همة نهج البلاغه را پوشش می‎دهد و موضوعی بسیار با اهمیت است؛ زیرا حكومت آن حضرت با اینكه چهار سال و نه ماه بیشتر طول نكشید حكومت نمونة اسلامی و حقّ و عدل بود و در تاریخ زندگی بشر و در میان حاكمان و والیان دیگر بی‎نظیر بود. ویژگی‎هایی داشت كه در سایر حكومت‎ها نبوده است. این خصوصیات دوازده تاست كه بدین شرح است: اوّل: آنكه حضرت همواره خدا را در نظر داشت؛ دوّم:‌ با آزادی كامل و رأی صد در صد مردم انتخاب شد...؛ سوم: به كلیة مسایل جامعه و امور جزئی و كلّی مردم رسیدگی می‎كرد... چهارم: به مردم آزادی می‎داد و آنها را به كاری مجبور نمی‎كرد، پنجم: با صداقت و صریح اللهجه بود و از شیّادی و دغل‎كاری و دسیسه‎بازی بر حذر بود؛ ششم: زندگی ساده‎ای داشت و مانند فقیرترین افراد جامعه زندگی می‎كرد؛ هفتم: حكومت كردن برای او وسیله بود نه هدف؛ هدف او اعلای كلمة حق و پیشرفت اسلام بود؛ هشتم: عدالت را در حد بسیار بالا رعایت می‎كرد؛ نهم: در تقسیم بیت المال مساوات را رعایت می‎كرد؛ دهم: سنت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ را ملاك عمل خویش قرار داده بود و پیروی از آن را موجب سعادت می‎دانست؛ یازدهم: اتلاف وقت نمی‎كرد و از لحظات عمرش به نفع مسلمین استفاده می‎فرمود؛ دوازدهم: برای رضای خدا می‎جنگید و هدف توسعه طلبی و افزون خواهی و استعمار و استثمار و خونریزی نداشت، و جنگ‎های آن حضرت ـ كه اكثر عمر حكومتش را در جنگ گذرانید ـ در این بخش قابل بررسی است. اینها ابعاد مختلف حكومت علی ( علیه السّلام)است كه در گفتار بعد به توضیح آن خواهیم پرداخت.»[5]
- شیخ ثروت منصور هیكل مصری در كتاب خود «هدی و نور من كلام امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ» سخنان آن حضرت را در هفت موضوع گردآوری كرده است، بدین ترتیب:
1. شناسایی خدا؛ 2. توصیف آفریده‎های زمین و آسمان؛ 3. بعثت پیامبران؛ 4. جلوگیری از بدعت‎ها و یاد مرگ؛ 5. نكوهش اهل تكبر؛ 6. تلاش برای دنیا نه دلبستگی به آن؛ 7. كلماتی كه به صورت شعر و نثر در زمینه‎های سفارش و اندرز و دعا و مناجات از آن حضرت به جای مانده است.[6]

دسته‎بندی استاد لبیب بیضون

استاد لبیب بیضون نیز در كتاب ارزشمند خود «تصنیف نهج البلاغه» در ابتدا كلّ نهج البلاغه را در ده باب دسته‎بندی می‎كند، آن گاه با تفكیك سخنان آن حضرت از یكدیگر این ده باب را به 430 فصل و مبحث می‎رساند و هر بخش از كلام آن حضرت را درجای خود قرار می‎دهد. ایشان در مقدمة كوتاه خود بر این كتاب می‎نویسند:
به راستی چه دشوار است كتابی همانند نهج البلاغه را ـ كه در آن انبوهی از مفاهیم و معانی و دریایی از افكار وجود دارد ـ بتوان در ابواب و فصول و مباحثی جای داد... و من نهج البلاغه را در ده باب اساسی بدین گونه جای دادم:
1. اصول دین (عقاید)؛ 2. فروع دین (عبادات و معاملات)؛ 3. پیشوایی و پیشوایان؛ 4. سیرة امام علی بن ابی طالب ( علیه السّلام)؛ 5. حوادثی كه در خلافت امام علی ( علیه السّلام)به وقوع پیوست؛ 6. سیاست كشورداری؛ 7. شؤون اجتماعی؛ 8. انسان و ابعاد مختلف آن؛ 9. اندرزها و راهنمایی‎ها؛ 10.فهرستی از اخلاقیات پسندیده و خصلت‎های نكوهیده.
آن گاه هر یك از این ابواب را به چند فصل و هر فصلی را به چند مبحث تقسیم كردم كه تعداد این مباحث به 430 می‎رسد.
سپس ایشان به عنوان مثال در باب اوّل، اصول دین را به نه فصل زیر تقسیم‎بندی می‎كنند: فصل اوّل: توحید و شناخت خدا؛ فصل دوم: پرستش برای خدا؛ فصل سوم: آفرینش و آفریدگان؛ فصل چهارم: عدل الهی و تكلیف؛ فصل پنجم: قضا و قدر؛ فصل ششم: نبوت و انبیا؛ فصل هفتم: قرآن و سنت؛ فصل هشتم: اسلام و ایمان؛ فصل نهم: معاد و حساب.[7]

دسته‎بندی موضوعی به گونه‎ای دیگر

البته به نظر نگارنده دسته‎بندی موضوعی دیگری را در مورد مجموعة سخنان آن حضرت به ویژه نهج البلاغه می‎توان مورد توجه قرار داد، بدون اینكه مجبور باشیم كلمات ‌آن حضرت را مگر در حد ضرورت قطعه قطعه كنیم. در این دسته‎بندی روح كلی حاكم بر كلام امام ( علیه السّلام)ملاك تقسیم‎بندی قرار می‎گیرد، بدین صورت كه بیش از دو سوم از سخنان امام ( علیه السّلام)مربوط به دوران حكومت آن حضرت و مشكلاتی است كه در برخورد با جریانات انحرافی با آن مواجه بودند. این بخش را می‎توان بدین شكل دسته‎بندی كرد:
1. موضوع «متقین»: حكومت عدالت خواهانة آن حضرت، شیوه‎ها و اسلوب حكومت بر پایة آرمان‎ها و ارزش‎های الهی، خطابه‎هایی كه حضرت در این رابطه القا فرمودند، دستور العمل‎ها و نامه‎های وی به استانداران و كارگزارانشان در بیان آداب چگونگی معاشرت با مردم. كه همة این عناوین ـ بدون اینكه خطبه‎ها و نامه‎ها قطعه قطعه شود ـ تحت عنوان متّقین آورده می‎شود.
2. موضوع «غاصبین»: دوران بیست و پنج سالة سكوت و خانه‎نشینی آن حضرت، سخنان مربوط به ماجرای سقیفه، موضع‎گیری‎های آن حضرت در زمان حكومت عمر و ابوبكر، جریان شورای شش نفره و مواضع آن حضرت در زمان خلافت عثمان و سخنانی كه از آن حضرت در نهج البلاغه و جاهای دیگر در این ارتباط آمده است.
3. موضوع «ناكثین»: سخنان و نامه‎های حضرت در این زمینه و در مورد جنگ جمل و پی‎آمدهای آن.
4. موضوع «قاسطین»: افشاگری و روشنگری‎های آن حضرت در مورد معاویه و حزب مرموز اموی و نفوذ آنان در دستگاه خلافت اسلامی، و نامه‎های مكرر آن حضرت به معاویه، جنگ صفین و پی‎آمدهای آن.
5. موضوع «مارقین»: جریان خوارج و چگونگی شكل گیری آنان، روشنگری‎ها و سخنان آن حضرت در مذاكرات و گفتگو با آنان، شعارها و عملكرد خوارج واصول برخورد با تفكر، شعارها و عملكرد آنان؛ جنگ نهروان و پی‎آمدهای آن.
6. موضوع «ساكتین»: افرادی كه خود را از صحنه‎های سیاسی ـ اجتماعی بركنار می‎دانستند و به علی و معاویه كاری نداشتند و ورود در این مسائل را فتنه می‎دیدند؛ ریشه‎یابی این تفكر و سخنان آن حضرت در مورد این جریان.
علاوه بر این شش موضوع، سایر سخنان و نامه‎ها و كلمات كوتاه آن حضرت را می‎توان در موضوعات زیر جای داد:
7. اصول دین و عقاید: سخنان مربوط به ذات ربوبی خداوند متعال و صفات جلال و جمال او، آفرینش جهان و موجودات، جایگاه فرشتگان، عالم پس از مرگ، قیامت، داستان پیامبران و... .
8. مواعظ و اخلاق: نكوهش دنیا و دنیا خواهی و مقام پرستی، نكوهش خصلت‎های ناپسند، نظیر بخل، حسد، تكبر و...، توجه دادن انسان‎ها به ابعاد معنوی و فلسفه وجودی و مبدأ پیدایش خویش و اندرزهای مربوط به حكمت عملی در زندگی.
9. اشعار، ادعیه و مناجات‎های كوتاه و بلند آن حضرت.
10. روایات فقهی و فلسفة احكام: سخنان مربوط به نماز، روزه، حج و... و قضاوت‎های آن حضرت.
11. ملاحم و مغیبات: پیش‎بینی‎ها و پیشگویی‎های آن حضرت در مورد حوادث و مشكلات پس از خود، بشارت به آمدن حضرت مهدی(عج) و... .
این شیوه تقسیم‎بندی برای پژوهش در نهج البلاغه و تدریس موضوعی آن بسیار راهگشا خواهد بود. از سوی دیگر، چون غرض مرحوم سید رضی در گردآوری نهج البلاغه ـ همان طور كه خود نیز در مقدمة نهج البلاغه یادآور می‎شود ـ[8] تنها گردآوری سخنان آن حضرت در سه محور «خطبه‎ها»، «وصایا و نامه‎ها» و «كلمات قصار» آن حضرت بوده و ترتیب دیگری را رعایت نكرده‎اند لذا كسی كه برای مطالعه، نهج البلاغه را می‎گشاید و از ابتدا شروع به خواندن می‎كند، با موضوعات بسیار پراكنده‎ای روبه رو می‎شود و در هر خطبه مسألة جدیدی را می‎یابد. و با تنظیم موضوعی سخنان آن حضرت با توجه به روح حاكم بر كلام بدون تقطیع آن، تا حدودی این مشكل را می‎توان برطرف نمود.[9]

پی نوشت :

[1] . سیری در نهج البلاغه، ص 31.
[2] . نهج البلاغه، از مقدمة شریف رضی.
[3] . مرتضی مطهری، همان، ص 31.
[4] . پرتوی از نهج البلاغه، ص 14 با تلخیص.
[5] . همان، ص 15 ـ 18. ایشان در پنج مقالة بعدی خود ـ كه پیاده شدة چند جلسه درس ایشان بوده است ـ یعنی تا صفحة 134 به توضیح این ویژگی‎ها پرداخته‎اند.
[6] . ر.ك: نهج البلاغه و گردآورندة آن، انتشارات بنیاد نهج البلاغه، 182.
[7] . ر.ك: لبیب بیضون، تصنیف نهج البلاغه، چاپ دوم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1408 ق.
[8] . مرحوم سید رضی در مقدمة نهج البلاغه می‎نویسد: ... به توفیق خدا به كار پرداختم و نخست خطبه‎های اعجاب انگیز، پس نامه‎های دلاویز، سپس سخنان كوتاه حكمت‎آمیز را فراهم ساختم، و برای هر یك بابی گشودم و در هر باب برگ‎هایی افزودم تا آنچه اكنون در نظرم نیاید و در آبنده به دست آید در آن جای دهم... .
[9] . نگارنده به هنگام تدریس نهج البلاغه از این دسته‎بندی بسیار سود برده است. و دانش پژوه با پی‎گیری حوادث و مسائل پیرامون سخن امام ( علیه السّلام)و دنبال نمودن خطبه‎ها و نامه‎ها و كلمات قصار به صورت یك رشتة به هم پیوسته، به خوبی می‎تواند از آن بهره‎مند شود و آن را در ذهن خود جای دهد.
یك مبحث از مباحث فوق، یعنی موضوع «مارقین» كه بر پایة «چهل» سخن از بیانات امام ( علیه السّلام)، از نهج البلاغه و غیر نهج البلاغه تنظیم شده و حوادث تاریخی و توضیحات مربوط به آن ذیل هر سخن آمده، تحت عنوان «خارجیگری» به چاپ رسیده است، امیدوارم سایر موضوعات نیز با توفیق خداوند متعال در اختیار علاقه‎مندان قرار گیرد.

منبع:سایت بلاغ/محمود صلواتی؛سایت اندیشه قم
مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.