خاندان نوبختی
اگر بخواهیم تاریخ شیعه در قرن سوم و چهارم هجری را بررسی کنیم حتما با نام خاندان نوبختی که از پرنفوذترین خاندانهای شیعی بودند برخورد خواهیم داشت.
عباس اقبال آشتیانی در کتاب خود، خاندان نوبختی، سرشناسان این خاندان را به شش بخش تقسیم میکند:
1- مترجمین کتب فارسی پهلوی به عربی و منجمین مثل نوبخت و پسرش و ابوسهل اسماعیل بن علی و ابومحمد حسن بن موسی
2- متکلمین امامی مثل ابواسحق ابراهیم و ابوسهل اسماعیل بن علی و ابومحمد حسن بن موسی
3- اصحاب و خواص ائمه اثنی عشریه مثل یعقوب بن اسحق بن ابی سهل بن نوبخت و اسحق بن اسماعیل بنابی سهل و ابوالقاسم حسین بن روح
4- ادبا و راویان اشعار مثل اسماعیل بن ابی سهل بن نوبخت و بعضی از برادران او و ابوطالب و محمد بن روح و ابوالحسین علی و ابوعبدالله حسین
5- کتّاب و منشیان مانند دو نفر اخیر و ابوجعفر محمد بن علی بن اسحق بن ابی سهل بن نوبخت و ابویعقوب اسحق و ابوالفضل یعقوب و علی بن احمد بن علی
6- علمای اخبار امامی مثل ابوالحسن موسی بن کبریاء و ابومحمد حسن بن حسین و غیرایشان
جدّ این خاندان، ابتدا زرتشتی بوده و بعد ظاهرا به مذهب اهل سنت گراییده اما اغلب نوادگان او پیرو مذهب شیعه شدند و بعضی از آن ها از متکلمان و علمای طراز اول شیعیان به حساب آمدند. در این نوشته کوتاه به سه تن از بزرگان این خاندان که در تاریخ شیعه، وزنه ای به حساب میآیند یعنی ابوسهل نوبختی، حسن بن موسی نوبختی، و حسین بن روح نوبختی میپردازم:
ابوسهل نوبختی
اسماعیل بن علی نوبختی معروف به ابوسهل نوبختی تاثیری انکار ناشدنی در تاریخ کلام شیعه داشته است او ظاهرا شاعر هم بوده و ابیاتی چند سروده است اما اشعار او از لحاظ ادبی قابل اعتنا نبودهاند. ابوسهل چندی کار دیوانی و اداری میکرده و سمت منشی را داشته است. با این حال ابوسهل در اواخر عمر خودش ریاست فرقه امامیه در بغداد را بر عهده داشت و امور شیعیان را رتق و فتق میکرد. ابوسهل استدلالات و گفتگوهای زیادی در باب امامت و غیبت داشته با این حال تاثیر مهم او شاید در دیداری باشد که با امام حسن عسگری (ع) داشته و فرزند ایشان را که طفلی خردسال بوده دیده است و گواهی داده است که : " مهدی را که در آن هنگام کودک بود، نزد پدر آوردند. او به پدر سلام کرد. من به او نگریستم. رنگی سفید و درخشان داشت، مویهایش پیچیده و مجعّد بود، و دندانهایش گشاده. حسن او را با جمله «یا سیّد اَهل بیته» مخاطب قرار داد، یعنی: ای سرور خاندانِ خود. و سپس از فرزند خواست تا در خوردنِ دوایی که برایش جوشانیده بودند، به او کمک کند. و او چنین کرد. و سپس پدر را وضو داد. آنگاه حسن عسکری به او فرمود: «ای پسرک من! تویی مهدی، و تویی حجّت خدا بر روی زمین”
حسین بن روح نوبختی
نایب سوم امام زمان (عج) و شاید معروفترین فرد از خاندان نوبختی است. عمده شهرت حسین بن روح یکی در نیابت خاصه امام زمان و دیگری در ماجرای دستیارش شلمغانی بود. شلمغانی از علمای بزرگ شیعه بود که طرفدران بسیاری هم داشت او ابتدا ادعای نیابت امام زمان را کرد ولی بعد منکر وجود حضرت مهدی شد و امامت ایشان را انکار کرد. حسین بن روح به مقابله با شلمغانی برخاست و با آوردن توقیعی منسوب به امام زمان او را لعن کرد و باعث طرد شلمغانی گردید.
حسن بن موسی نوبختی
عالم و مورخ بزرگ شیعی که وفاتش را حدود سال 300 ثبت کرده اند. او تالیفات بسیاری داشته که متاسفانه به جز یکی، هیچ کدام به زمان ما نرسیده است. تنها کتابی که از او باقی مانده، کتاب "فرق الشیعه" است که فرقه های مختلف تشیع تا آن زمان را فهرست کرده و در باره هرکدام توضیح داده است. این کتاب هنوز هم کتاب مهمی به شمار می رود و برای شناختن تاریخ تشیع تا اواخر قرن دوم هجری بسیار سودمند است.
