عناب در طب سنتی؛ از درمان سرفه تا کاهش اضطراب

فرآوری: مریم مرادیان - بخش تغذیه و آشپزی تبیان

گیاهشناسی عناب

ارتفاع درخت عناب به 8-6 متر می‌رسد که به خشکی مقاوم بوده و به اشکال تیغ‌دار و بدون تیغ دیده می‌شود. برگ آن کوچک، متناوب و دندانه‌دار است. گل‌های درخت عناب، کوچک و به رنگ سبز روشن مایل به زرد هستند که در کنار برگ‌ها گرد آمده است.

میوه عناب به رنگ قرمز و تخم‌مرغی که نوعی از آن به اندازه خرما و نوعی دیگر به اندازه فندق بوده و طعم هر دو نوع کمی شیرین و لعاب‌دار و دارای یک هسته مانند هسته سنجد است. و از دیگر نام‌های عناب می‌توان به شیلانه، سیلانه، شیلانک، اون‌ناف، زوزوب، سیب‌کوهی، آون‌نافدار، طبرخون، ارج و همچنین سنجد جیلان، سنجد گرگان و کندر اشاره کرد. ضمن اینکه این درخت بومی مناطق گرمسیر است که در شمال آفریقا، جنوب اروپا، نواحی مدیترانه‌ای و مناطق معتدل آسیا می‌روید. در ایران نیز در سواحل دریای خزر، دامنه نیل کوه در مینودشت، کوکلان گرگان، در کردستان و سردشت و همچنین لرستان و بختیاری و در الموت و خراسان و بلوچستان و کرمان شاهد رویش خودرو آن هستیم.
عناب رسیده و شیرین، بهترین نوع این میوه است و مصرف عناب خشک بهتر از نوع تازه آن است و تا دو سال می‌توان آن را مصرف کرد.

عناب در احادیث و روایات

از پیامبر خدا «ص» نقل است که: «عناب تب را می‌برد.»

در جای دیگری نقل شده که امیر مؤمنان علی (ع) به خواب شخصی که چشمانش سفید شده بود و چیزی نمی‌دید آمد و فرمود: عناب را نرم کن و با آن سرمه بکش. راوی می‌گوید عناب را با هسته‌اش نرم کردم و سرمه کشیدم، چشمانم خوب شد.

توضیح این که عناب چون رو به خنکی است، برای التهاب چشم می‌تواند خوب باشد. اما مصرف خودسرانه آن به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود. باید توجه داشت، وجود چنین احادیثی، دلیل بر اجرای مفاد آن توسط افراد نمی‌باشد.
احادیث طبی پس از سند شناسی و اطمینان از صحت صدور از حضرت معصوم، باید از نظر زمان و مکان و مورد نیز کاملاً بررسی شوند و الزاماً قابل تعمیم و اجرا نمی‌باشند. مخصوصاً در موارد حساس مثل چشم. تجویز گیاهان دارویی فقط باید توسط پزشک حاذق در امر طب سنتی باشد. از امام صادق (ع) نقل است: برتری عناب بر دیگر میوه‌ها، به سان برتری ما بر دیگر مردمان است.

خواص دارویی عناب

خاصیت جالب عناب این است که مواد غلیظ و سفت موجود در بدن را نرم می‌کند و آن‌ها را آماده دفع می‌کند و از طرف دیگر اخلاط و مواد رقیق مانند صفرا که سوزش ایجاد می‌کند را کمی قوام می‌دهد و دفع می‌کند.
عناب ملین احشا، مسهل اخلاط رقیق و منضج اخلاط غلیظ است و از غلیان خون می‌کاهد. اکثر حکمای طب ایرانی در مصرف عناب به عنوان یک داروی ضدسرفه و نیز در رفع خشونت سینه و درمان بیماری‌های ریوی و انواعی از آسم اتفاق نظر دارند. عناب جزو یکی از چهار میوه یا اربعه الصدریه مؤثر در بیماری‌های ریوی که شامل مویز، انجیر، خرما و عناب است، به شمار می‌رود. صاف کننده خون و مولد خون صالح بوده و برای درد کلیه، مثانه، بیماری‌های کبد و ناراحتی‌های مقعد مفید است.
برای مشکلاتی که ناشی از حرارت است مانند سوزش ادرار، سوزش مقعد و خارش زیرپوستی می‌تواند مفید باشد. همچنین برای حرارت کبد هم بسیار مناسب است.
عناب می‌تواند در رفع خستگی بسیار مفید باشد. اما افرادی که سردی مزاج دارند هر روز نباید بخورند.
افراد می‌توانند 3-2 عدد عناب را با 1 قاشق زرشک در یک فنجان آب به مدت چند ساعت خیس کنند و بعد آن را له و مخلوط کرده و از صافی رد کنند. مایع به دست آمده که خنک است برای صفرا و جوشش خون و تشنگی زیاد در فصل تابستان و اقلیم گرم بسیار مفید است.

برطرف کردن خارش بدن با عناب
از لوسیون عناب می‌توان در درمان و جوش‌خوردگی هر چه سریع‌تر شکستگی‌های استخوان سود برد. برای کاهش حس چشایی و بی‌حس کردن زبان نیز می‌توان چند برگ از آن را جوید. حتی عصاره آب برگ عناب برای رفع خارش بدن مفید است. می‌توان از پودر برگ خشک شده آن برای درمان زخم‌هایی که دیر بهبودی می‌یابند، استفاده کرد.

عناب و کاهش تب
علاوه بر این‌ها، جوشانده عناب در از بین رفتن تب مفید است. و مصرف عناب خشک و نارس، باعث بهبود اسهال می‌شود و بهترین زمان مصرف آن قبل از صرف وعده‌های غذایی است.

درمان شقاق سینه با عناب
در مطالعات انجام گرفته لوسیون میوه عناب، بر کاهش درد نوک سینه که در هنگام شقاق ایجاد می‌شود، مؤثرتر از شیر مادر است. و نتایج مطالعه دیگری نشان داده، مصرف 10 گرم میوه عناب به مدت 8 هفته باعث کاهش قند خون ناشتا، مقاومت به انسولین و نیز کاهش وزن و BMI در خانم‌های یائسه شده است. همچنین عصاره عناب در جلوگیری از آسیب ساختمانی ناشی اتانول در سلول‌های کبدی نقش دارد.

عناب برای گلو و حنجره
عناب برای گلو، ریه و سینه بسیار مناسب است و برای افرادی که سخنران، قاری یا مداح هستند و زیاد از حنجره خود استفاده می‌کنند، مناسب است که گه گاهی از آن استفاده کنند. چون رو به خنکی نیز می‌باشد برای سوزش و گرفتگی گلو که ناشی از حرارت و خشکی (به دنبال استفاده زیاد از حنجره) باشد، مناسب است.

تأثیر عناب بر اضطراب
بذرهای این گیاه دارای اثرات ضد اضطرابی بوده و در کاهش فشارخون و افزایش قوای جنسی نقش دارند. علاوه بر این اسانس استخراج شده از بذرهای گیاه در تقویت و رویش موی سر مؤثر است. همچنین میوه‌های گیاه برای تصفیه خون و بهبود عمل هضم استفاده می‌شوند. از دیگر خواص دارویی این گیاه می‌توان به اثرات ضددرد، ضددیابت، ضدمیکروب، اثرات آنتی‌اکسیدانی و تسکین‌دهندگی آن اشاره کرد. علاوه بر این دارای ویتامین‌های A، C و B2 و نیز مقادیر قابل توجهی کلسیم و آهن است.

دیگر خواص دارویی عناب
مطالعات فیتوشیمیایی روی بخش‌های مختلف این گیاه شامل برگ، دانه، میوه، پوست و ریشه نشان می‌دهد که این گیاه دارای خواص دارویی بوده و برای اختلالات گوارشی، ضعف، ناراحتی‌های کبد، چاقی، ناراحتی‌های ادراری، دیابت، عفونت‌های پوستی، تقویت اشتها، از بین بردن تب و نیز درمان بیماری‌هایی مانند فارنژیت، برونشیت، کم‌خونی، اسهال و بی‌خوابی استفاده می‌شود.

ملاحظات

* توصیه می‌شود عناب بیشتر از پنجاه عدد مصرف نشود چراکه مصرف بیش از این مقدار، دیرهضم است و منجر به نفخ می‌شود. البته برای رفع این عوارض می‌توان آن را با شکر و مویز خورد.

* با توجه به اینکه عناب، کاهنده منی است حتماً باید با عسل مصرف شود و در صورتی که میوه عناب در دسترس نبود، می‌توان با مصرف گیاه سپستان از فواید آن بهره برد.

* طبیعت عناب، معتدل در حرارت و برودت و مایل به رطوبت است. اما ابوعلی سینا طبیعت آن را کمی سرد می‌داند و ابن نفیس در کتاب الشامل، عناب را گرم و خشک و رازی در کتاب الحاوی سرد و تر ذکر کرده است. اهوازی و هروی نیز در کتب خود عناب را میوه‌ای سرد و تر که مولد بلغم و دیرهضم است، یاد می‌کنند. از این رو کسانی که دارای مزاج سرد هستند، بهتر است عناب را با گلاب و شکر مصرف کنند.

* عناب یک دارو است و مردم باید توجه داشته باشند که مصرف هر روز آن توصیه نمی‌شود.

* عناب هیچ خاصیت غذایی ندارد و هضم سختی دارد. یعنی جرمی دارد که هضم آن را برای معده سخت می‌کند. بنابراین افرادی که مشکل هضم دارند نباید زیاد عناب استفاده کنند.
 

---

منابع:
سلامانه - دکتر فاطمه فدایی، دستیار طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی تهران
زندگی آنلاین - دکتر سید مهدی میرغضنفری؛ متخصص طب سنتی
سلامانه