آقا سید محمد هاشم چهار سوقی

صاحب کتاب احسن الودیعه یعنی آقا سید محمد مهدی خوانساری اعلی الله مقامه الشریف که خود فرزند مرحوم آقا میرزا محمد کاظمینی خوانساری است نواده اوست .

ششمین فرزند مرحوم سید زین العابدین خوانساری مرحوم آقا سید محمد کاظم خوانساری است که به سال 1230 قمری دیده به جهان گشوده و در سنوات بین 1250 تا 1266 از دنیا رفته است و نسخه ای از کتاب جاربردی در علم صرف را استنساخ کرده که هم اکنون نیز در کتابخانه های خاندان روضاتی موجود است و آورده اند که او بلاعقب از دار دنیا رخت بر بست .

اما آخرین فرزند مرحوم سید زین العابدین که آخرین برادر میرزا محمد هاشم بوده و فرزند بعد از میرزا هاشم است مرحوم آقا میر سید حسن مجتهد است که از نوابغ بوده و در اوان بلوغ بدرجه عالیه اجتهاد نائل آمده است و در سن 19 سالگی به سال 1273 قمری از دار دنیا کوچیده و به دیار باقی شتافته و در قبرستان ستی فاطمه اصفهان مدفون گردیده است اما شگفتی از آن است که پس از گذشت 80 سال و در زمانی که در نظر داشتند قبرستان را از بین برده و خیابان بنا نمایند لاجرم قبر را شکافته تا جسد را به جای دیگر انتقال دهند ناگاه با بدن سالم آن عالم جوان مواجه شدند که جسد را دوباره کفن کرده و در تکیه مرحوم صاحب روضات الجنات مدفون ساختند .

مرحوم میرزا محمد هاشم چهار سوقی دارای آثار مکتوب فراوانی است که به برخی از آن آثار اشاره خواهیم نمود.

1 _ رساله ای که در اوان بلوغ نگاشته است با عنوان " حرمة ذبائح اهل الکتاب " وی در مورد این کتاب فرموده است (( قد سألنی فی قدیم الزمان فی اول بلوغی بعض اجلاء مشایخی و هو السید الفقیه الجلیل العلامه صدر الدین محمد العاملی اعلی الله مقامه عن معنی ذاک الحدیث و هذا الاشکال و امرنی ببیانه و حکمه فکتبت رساله فی حرمه ذبائح اهل الکتاب و بینت فیه رفع ذلک الاشکال ببغض ما ذکرتة هنا و هذه الرساله اول ما صنفته فی الفقه )) و بدینوسیله یاد نموده است از جریان اولین تالیف خود .

دومین تالیفی که از مرحوم میرزا بجا مانده است کتابی است با عنوان " اصول آل الرسول " که در علم اصول فقه نگاشته است ، وی در این کتاب ضمن بیان قواعد اصولیه ثابت کرده است که اصول فقه برگرفته از احادیث شریفه ای است که دلالت بر قواعد مختلفه اصولیه دارد و مضافاً آورده است که ادعای سنی مذهبان بر اینکه اصول الفقه ساخته و پرداخته آنان است و اولین شخصی که این علم را تاسیس کرده شافعی است باطل است و این علم از احادیث مکتب اهل بیت علیهم السلام برگرفته شده و خطبه دوم نهج البلاغه نیز بر این مطلب دلالت دارد و حضرت هشام ابن حکم شاگرد معروف امام صادق علیه السلام که مبحث الفاظ علم اصول را تدوین فرموده قبل از شافعی می زیسته است که پرداختن به این واقعه تاریخی و علمی از خصوصیات مهم این کتاب شریف است این کتاب 30 هزار بیت کتابت است و هر بیت معادل پنجاه حرف است . سومین کتاب مرحوم میرزا کتاب مبانی الاصول است که در سال 1317 قمری چاپ سنگی شده و نسخ آن در بسیاری از کتابخانه ها موجود است این کتاب نیز در نوع خود بدیع است . نوشته دیگر مرحوم میرزا رساله ای است در حجیت استصحاب و دیگری منظومه ای در اصول الفقه است و رساله ای دیگری نیز نگاشته در اثبات عدم حجیت فقه الرضا علیه السلام در اینجا مناسب است اشاره ای به کتاب فقه الرضا شود: این کتاب محط آراء و انظار صاحبان علم و اندیشه در اعصار مختلف بوده است از جمله مرحوم سید حسن صدر کتابی را نگاشته با نام فصل القضاء فی الکتاب المشتهر بفقه الرضا اما حقیقت در خصوص این کتاب چیست ؟ در مقدمه کتاب فقه الرضا که توسط موسسه آل البیت علیم السلام منتشر شده محقق گرانقدر ، حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج سید جواد شهرستانی " دامت برکاته " به این حقیقت اشاره نموده و شقوق تاریخی این جریان را نقل نموده است که اجمالاً به جریان تاریخی کتاب فقه الرضا اشاره می نمائیم.

عده ای آورده اند که این کتاب را شلمغانی نوشته و شلمغانی یکی از روات دوران غیبت صغری است که در ابتداء مستقیم الطریق و مومن بود ولی بعد ازاینکه حسین بن روح نوبختی به افتخار وکالت نائل آمد او طریق ناصواب پیمود و از غلات گردید و آخر الامر نیز به دست خلیفه بغداد به جرم ارتداد و کفر به دار آویخته شد و لذا برخی می گویند به اخبار این کتاب فقهی می توان استناد نمود چرا که در زمان ایمان شلمغانی تالیف شده و برخی دیگر مطلقاً کتاب را نفی می نمایند ، عده ای نیز بر این باورند که این کتاب شرایع علی ابن بابویه قمی است .

به هر حال این کتاب چون برگرفته از روایات اهل بیت علیهم السلام است به عنوان تایید در استنباط احکام فقهی می تواند به کار آید اما مستقلاً نمی تواند قابل بهره وری باشد و برای استناد اخبار آن باید مورد بررسی قرار گیرد .

7 _ رساله رجالیه در احوال ابو بصیر

8 _ کتاب حل العسیر فی احکام العصیر

9 _ المقالات اللطیفه فی غوامض علم الاصول

10 _ رساله عملیه با عنوان احکام الایمان مشتمل بر احکام و فروعات است و نیمه استدلالی است .

11 _ رساله ای در نماز

12 _ رساله ای در روزه

13 _ رساله مناسک حج

14 _ رساله صیغ العقود

15 _ رساله ای در علم تجوید

16 _ کتاب پرسش و پاسخ در مورد مسائلی که در طول عمر از وی پرسیده اند ( پنجاه هزار بیت کتابت است نظیر آنچه از مرحوم میرزای قمی بطبع رسیده )

17 _ شرح بر منظومه درّة بحر العلوم در فقه

18 _ حاشیه بر ریاض المسائل علامه طباطبایی .

19 _ رساله ای درتقدیم تحمید علی التسبیح در تسبیحات حضرت زهرا " سلام الله علیها "

20 _ رساله ای در چگونگی استخاره

21 _ افضلیه الصلوات فی اوائل اوقاتها الا فی ستین مورداً ( که مرحوم میرزا فرموده است در 60 مورد افضل است که انسان نمار را تاخیر بیندازد )

22 _ رساله ای در احوال محمد بن اسماعیل ابن بزیع - وزیر خلیفه عباسی که از اجلاء اصحاب امام رضاعلیه السلام است .

23 _ رساله ای در احوال حضرت عبدالعظیم حسنی و شرح احادیث آن جناب

24 _ رساله ای در احوال " معمر ابی الدنیای مغربی "

25 _ کتاب فوائد رجالیه

26 _ کتاب اربعین حدیثاً

27 _ جواهر العلوم

28 _ رساله ای در محاذات زن و مرد در نماز

29 _ رساله های گوناگون فقهی در شرح مباحث و غوامض برخی از ابواب و فروعات فقهیه

30 _ میزان الانساب که در احوال امامزادگان اصفهان است .

گفتنی است مرحوم میرزا هاشم به دلیل حذاقت و تبحر در بسیاری از علوم و حافظه و هوش سرشار و بهره مندی از محضر علماء و ابرار ، طبیعی است که از قلم پر بار و کتابت دوّار برخوردار باشد بنابراین مجموعه یاد شده آثاری است که بالاستقلال و یا همراه با رساله های دیگر به زیور طبع آراسته گردیده است و یا هنوز مسوده آن در کتابخانه های خاندان روضاتی موجود باشد و مضافاً دست نوشته های دیگری نیز میرزاهاشم دارد که اطلاعی از آن در دست نیست .

اساتید: 

اولین استاد وی که کراراً از او نام می برده است مرحوم والدش آقا سید زین العابدین خوانساری است ، که بسیاری از علوم را در محضرش فرا گرفت . و استاد دیگرش برادر فاضل ، علامه و صاحب کمالاتش آقا سید محمد باقر خوانساری صاحب کتاب پر ارج روضات الجنات است که در مکاتبات و مکتوبات از وی به عنوان سرکار اخوی استاد یاد می کند و در برخی از نوشته های میرزا می خوانیم ((قد وقع المرقوم و صدر الانتقال من حضرة الاخ العلامه الاجل الافخم ادامه الله ایّامه و مد الله ظله فی عین الکرامة )) و تعابیری بدین مضمون ازمرحوم میرزا نسبت به برادرش آقا سید محمد باقر زیاد دیده می شود . استاد دیگر مرحوم میرزا مرحوم آیه الله سید صدر الدین عاملی اصفهانی است که پیشتر بدان اشاره شد و گفتیم که سید صدر او را امر کرد تا در مبحث ذبیحه اهل کتاب مطلبی نگارد میرزا هم نگاشت .

هنگام تالیف آن رساله اوان بلوغ و یا مراهقت (نزدیک بلوغ) میرزا بود و لذا میرزا در آخر کتاب مبانی الاصول بدین مطلب اشاره نموده و گفته است : و هذا السید العلّامه اول من اجازنی و صدّقنی فی استنباطی و اجتهادی فی اوائل بلوغی و امرنی بکتابة ......

از اساتید دیگری که خود از مبرزین فضلا ء اصفهان بوده و مرحوم میرزا از محضرش بهره های فراوان برده است مرحوم آقا میر سید حسن مدرس بوده که پس از فوت مرحوم سید صدر در سنه 1264 هجری قمری به مدت ده سال از ملازمین درس وی بوده است و سپس راهی دیار غری زادها الله شرفاً شده و در محضر شیخ اعظم انصاری رحمه الله علیه زانوی شاگردی به زمین سائیده است و از خواص شاگردان وی گردیده و مورد توجه شیخ اعظم قرار گرفته است چنان که شیخ او را به اتمام کتاب اصول آل الرسول ترغیب و توصیه نموده است ما در فصلی مستقل به جریان عزیمت وی به نجف اشاره می نمائیم .

مرحوم آیه الله اقا شیخ محمد ابراهیم کرباسی صاحب کتاب اشارات الاصول نیز استاد دیگر مرحوم میرزا است همانگونه که سید شفتی صاحب کتاب مطالع الانوار از اساتید اوست .

پیشتر اشاره نمودیم که میرزا در سنه 1274 هجری قمری پس از حضور ده ساله در درس مرحوم میر سید حسن مدرس که از افاضل اعلام اصفهان بود به نجف اشرف عزیمت نمود و در درس شیخ اعظم انصاری حاضر شد و مورد توجه خاص شیخ گردید چنانکه شیخ او را به اتمام کتاب اصول آل الرسول تشویق نمود و نیازمندی حوزه علمیه نجف را نسبت به چنین کتابی اعلام فرمود .

در همین اوان حضور او در مباحثات علمی مرحوم شیخ محمد حسن نجفی اصفهانی صاحب دائره المعارف فقهی جواهر الکلام نیز نقل گردیده است و مرحوم شیخ محمد حسن با او مکاتبات داشته و در نامه ای که از سوی آیت الله العظمی شیخ محمد حسن صاحب جواهر ، به او نوشته شده ابتدائاً هشت بیت در مدح او آورده و سپس اظهار اشتیاق به دیدار او نموده است و در آخر نامه فرموده است " فلا بد ان تبلّغ اباک دام بقائه و اخاک اقرالله عینی برویاه و جمیع الشیعه وافر سلامنا " مرحوم میرزا در کتاب مبانی الاصول به این نامه اشاره نموده است . مرحوم میرزا مکاتباتی نیز با صاحب ضوابط الاصول مرحوم آقا سید ابراهیم قزوینی که از افاضل اعلام نجف اشرف بوده داشته و از ناحیه وی به دریافت اجازه اجتهاد نائل گردیده است .

مراودات او با میرزای بزرگ شیرازی نیز یاد آور حضور جدی و علمی مرحوم میرزا در مدینه العلم نجف اشرف بوده است و بدینسان مرحوم میرزا هاشم از شاگردان و خصیصین مکتب نجف نیز محسوب می شود گر چه دست مایه های علمی او در اصفهان نضج گرفته و حضور و ولادتش در بیت علم و شرف یعنی خاندان جاودان موسوی خوانساری و روضاتی و انتساب به بیت صدر در این شرافت علمی پر اثر بوده است مع الوصف او را شاگرد مکتب نجف می دانند .

بازگشت به ایران :

مرحوم میرزا پس از حضوری چند ساله در نجف اشرف به ایران مراجعت و در اصفهان دوباره رحل اقامت افکند و مدت پنجاه سال به تدریس فنون مختلف علمی از فقه و اصول و رجال و نقل وعقل پرداخت و بزرگان بسیاری از محضرش بهره ها بردند که به ذکر نام برخی از آنان خواهیم پرداخت .

در دهه های آخر این پنجاه سال مرحوم میرزا به مقام افتاء و مرجعیت نائل گردید و مردم نقاط گسترده ای از بلاد ایران به ویژه اصفهان و خوانسار از او تقلید می کردند و در موقعیت های مختلف گوش به فرمان او بودند و این زمان مصادف بود با مرجعیت میرزای بزرگ شیرزای مرجع بزرگ شیعه و صاحب فتوای تنباکو در نجف اشرف ، در عین حال رساله عملیه اش در شهرهای مختلف مورد عمل و مراجعه مومنین بود.

او همدرس و هم مباحثه مرحوم میرزای بزرگ سید محمد حسن شیرازی درنجف اشرف بود و در نقل است مرحوم میرزای بزرگ شیرازی در خصوص ارجاعات فقهیه منطقه اصفهان و عراق عجم و برخی بلاد ایران می فرموده است : با وجود علامه میرزا محمد هاشم چهار سوقی در اصفهان نباید احکام به عراق مراجعه شود .

داستان :

در برخی کتب آمده است مرحوم میرزا حافظه فوق العاده ای داشت و استعدادش زبانزد خاص و عام بوده است چنانکه بر تمام ابواب فقهی تسلط استدلالی داشت و آورده اند که هنگام زیارت حضرت ثامن الحجج " علیهم آلاف و التحیته و الثناء " که مرحوم میرزا از تهران عبور می کرد عده ای از علمای تهران که از فحول نامور حوزه های علمی نیز محسوب می شدند به دیدار او آمدند و مطابق سنت حوزه های علمیه که فروع فقهی و یا مطالب علمی در اینگونه محافل مطرح می شود در حضور میرزا نیز طرح شد و علمای تهران شاهد تسلط او بر مباحث فقهی و اصولی در مباحثه او با مرحومین آیتین ملا علی کنی ومیرزا حسن آشتیانی بوده اند ، این داستان در برخی از کتب نیز نقل شده است .

وهمچنین مرحوم اعتماد السلطنه در کتاب المآثر و الاثار او را به غایت ستوده است و در نسب نامه الفت نیز شرح حال مرحوم میرزا را مشروحاً یاد آور شده و با ستایش تمام از او یاد می کند مخصوصاً در فقه و اصول و رجال او را به غایت ستوده و به یگانگی در دهر وصفش نموده است .

مهارت های علمی مرحوم میرزا محمد هاشم چهار سوقی:

مرحوم میرزا در مهارت های علمی زیر صاحب تالیف بوده و نوشته های او در این فنون نشانگر آشنایی کامل او با این مهارت هاست .

1 _ ادبیات

2 _ فقه

3 _ اصول

4 _ حدیث

5 _ تفسیر

6 _ رجال

7 _ تاریخ

8 _ تراجم

9 _ کلام واعتقادات

10 _ معقول

شاگران مرحوم میرزا محمد هاشم:

میرزا در مدت عمر به دلیل حضور بلا انقطاع در حوزه های علمیه شاگردان زیادی را تربیت نموده که ما در این مجال به ذکر نام عده ای از آنان می پردازیم .

1 _ مرحوم آیه الله العظمی آقا سید محمد کاظم طباطبایی یزدی صاحب کتاب شریف عروه الوثقی ، شیخ عباس قمی در فوائد رضویه بسیار او را ستوده و از او به عنوان آقای دانشمندان امت یاد کرده و گفته است فتاوای او همه گوش ها را پر نموده و او حامل لواء شیعه است و بر برتری و پیشی او نسبت به دیگران همه اتفاق دارند ، او صاحب نوشته های معروف وحاشیه های مشهور بوده و از بزرگترین کارشناسان اسلام است ، شیخ قمی در ادامه می گوید که در شب چهار شنبه ششم شعبان المعظم 1337 خبر وفات این سید جلیل که حامل لواء اسلام و فقیه اهل بیت علیهم السلام بود را در خراسان شنیدم و امروز که چهارشنبه مذکور است مجلس بزرگداشتی برای تعزیت آن بزرگوار درمسجد گوهر شاد برقرار است و علمای ارض اقدس جمع گشته و کسبه ، تجار و بازاریان دکاکین خود را بسته و مشغول سوگواری می باشند و مصیبت آنجناب سخت در مردم اثر کرده قدس الله تعالی روحه نویسنده تکمله امل الآمل در ترجمه احوال او آورده است او تصنیفاتی چاپ شده دارد که از آن نوشته های چاپ شده می توان به تعلیقه های سید بر کتاب مکاسب شیخ نام برد و بهترین نوشته او کتاب عروه الوثقی درفروع فقهیه است که برای عمل مقلدان تالیف فرموده است . این کتاب از بهترین کتاب های فروع و متن های فقهی است .

2 - از دیگر شاگردان میرزا مرحوم آیه الله العظمی شیخ الشریعه اصفهانی است او ملا فتح الله معروف به شیخ الشریعه اصفهانی است مرحوم قمی درباره او می فرماید دانشمند فاضل کامل فقیه و اصولی و محدث زبر دست ماهر آگاه و جامع معقول و منقول و در بر دارنده فروع و اصول ، او استاد دانشمندان زمان ما در نجف اشرف است در بیست و سوم ربیع الثانی 1339 به سوی دیار باقی شتافت ، شیخ عباس قمی یکی از اگردان اوست .

3 - شیخ محمد هادی تهرانی از دیگر شاگردان اوست وی همان حاج مقدس عالم و زاهد متقی است که مردم تهران ارادت تامی به وی داشتند او را جامع معقول و منقول دانسته اند که پس از فراگیری مقدمات در تهران به اصفهان رفت و درآنجا ازمحضر میرزا بهره گرفت سپس راهی نجف اشرف شد و از محضر میرزای بزرگ شیرازی استفاده کرد و چندی را هم نزد شیخ اعظم انصاری تتلمذ نمود ، از آثار او اتحاد الوجود و الماهیه - التوحید و الصلح است وی در هشتم دی ماه سال 1282 شمسی به دیار باقی شتافت ، وی مورد تأیید برخی از علمای حوزه نجف اشرف نبوده است .

4 - مرحوم آیه الله العظمی آقا سید ابو تراب خوانساری که از اجلاء مراجع تقلید نجف اشرف است از شاگردان اوست وی فرزند سید ابوالقاسم فرزند سید محمد مهدی صاحب رساله ابو بصیر بوده و به سال 1271 قمری در خوانسار دیده به جهان گشود علاوه بر اینکه شاگرد میرزا هاشم بود در اصفهان نزد صاحب روضات و شیخ محمد باقر فرزند صاحب حاشیه نیز زانوی شاگردی به زمین سائیده است از جمله آثار او می توان به کتابهای سبیل الرشاد فی شرح نجاه العباد ، قصد السبیل در اصول ، مصباح الصالحین فی اصول الدین ، الصراح فی الحدیث ، الدر الفرید فی شرح التجرید ، البیان فی تفسیر القرآن ، لب اللباب فی التفسیر ، عقد اللئالی ، النجوم الزاهرات فی الامامة و المسائل الکاظمیه و المسائل الخوانساریه اشاره نمود او علاوه بر اینکه فقیه ، اصولی و رجالی بود در علوم عقلی و نقلی مهارت کامل داشت و استاد کاملی در ادبیات و ریاضی و هندسه بود صاحب ریحانه الادب می گوید کریم النفس ، متقی و زاهد بود و سرانجام در روز شنبه 9 جمادی الاول 1346 درنجف وفات نمود و در وادی السلام در دل خاک آرمید مرحوم سید ابوتراب از بنی اعمام میرزا بوده و مقدمات را در مسقط الراس خود خوانسار فرا گرفت و سپس راهی اصفهان شد ، او که خود فاضل ناموری است شاگردان زیادی را تربیت کرده که ذخائر غنی حوزه های علمیه گردیده اند مرحوم آیة الله سید ابوالقاسم خویی یکی از شاگردان اوست و سید محسن حکیم نیز در محضر او تتلمذ کرده است .

5 - مرحوم آیة الله میرزا محمد جواد اصفهانی والد ارجمند مرحوم آیة الله العظمی شاه آبادی از جمله تلامذه اوست که پس از آغاز مقدمات در اصفهان و حضور در درس عالمان آن سامان از جمله مرحوم میرزا راهی عتبات شد ومدتی نیز در درس مرحوم صاحب جواهر حاضر شد و از ناحیه صاحب جواهر به دریافت اجازه نائل گردید ، ناصر قاجاری او را به تهران تبعید کرد و مدتی در تهران حضور داشت سپس به اصفهان مراجعت و تا آخر عمر در آنجا به افاده وتدریس اشتغال داشت ، مزار او در تخت فولاد است .

6 - فرزند ارشد میرزای محمد جواد اصفهانی مرحوم آیة الله آقا شیخ احمد بید آبادی نیز از جمله شاگردان میرزا است او در نبوغ و کثرت حافظه زبانزد است چنانکه برخی ادعیه مأثوره طویله مانند دعای کمیل را در قنوت نماز از بر می خوانده است، در اوان بلوغ و ایام مراهقت به دریافت اجازات روایت و اجتهاد نائل گردیده است مزار میرزا احمد در تخت فولاد قبله گاه اهل ایمان است .

7 - فرزند دیگر میرزای اصفهانی مرحوم آیة الله العظمی آقای شیخ محمد علی شاه آبادی اصفهانی است که او نیز همچون پدر و برادران شاگرد میرزا است که زبان قاصر است از وصف مقاماتش ، در نعت او همین بس که در مکتب او بزرگ مردی پرورش یافت که پس از ائمه معصومین علیهم السلام روزگار مانند او را ندید همو که پس از هزار و اندی سال دوباره اسلام را زنده کرد ، دریغا که طلوع او کوتاه بود و با غروب خود همه شیفتگان حقیقت و انسانیت را در اندوهی دردناک قرار داد .

حقیر مقالی را در شرح احوال او نگاشته ام ، لذا از شرح زندگی او صرف نظر می نمایم . مرحوم میرزا هاشم شاگردان زیاد دیگری را تربیت و برای بقاء و استمرار مکتب اهل بیت علیهم السلام با پرورش آنان زحمات طاقت فرسایی را پشت سر گذاشت شخصیت های بزرگی مانند آقا سید محمد جمال الدین چهار سوقی فرزند میرزا ، و یا میرزا علی محمد شریف از خرمن دانش و معنویت او خوشه ها چیدند اما در این مقال مجال ذکر نام همه آنان نیست .

ازدواج مرحوم میرزا  هاشم :

میرزا؛ دختر استادش مرحوم آیه الله العظمی صدر الدین محمد صدر را در کابین نکاح خود در آورد مرحوم صدر نیز داماد شیخ جعفر کاشف الغطاست و بدین سبب فرزندان وی بازمانده بیت رفیع موسوی خوانساری ، صدر و کاشف الغطاء می باشند اما خاندان صدر نیز از نوادگان شهید ثانی هستند که این انتساب شریف سعادت این خاندان را فزونتر کرده است ، مرحوم میرزا از این بانوی فاضله صالحه علویه شش دختر و دو پسر به جا گذاشت که از مفاخر اصفهان بودند .

فرزندان :

1 - مرحوم آیه الله میرزا محمد جمال الدین چهار سوقی پسر بزرگ میرزا بود که از افاضل دانشمندان و مجتهدان اصفهان بود وی در سال 1318 مفتخر به دریافت اجازه اجتهاد از پدرش گردید ، میرزا جمال الدین در سنه 1339 قمری به سرای باقی شتافت او را تالیفات گرانسنگی است که در کتابخانه خانوادگی مسودات و دست نوشته های او موجود است . 2 - دومین فرزند مرحوم میرزا ، آقا ضیاء الدین چهار سوقی است

ارتحال به سوی عالم بقاء در وادی السلام:

 در اوخر سال 1318 قمری مرحوم میرزا هاشم عازم حج بیت الله الحرام گردید و اهل اصفهان او را بدرقه تا بسوی دیار آشنا رهسپار شد ، قصد میرزا آن بود که قبل از عزیمت به بیت الله الحرام به زیارت عتبات مقدسه عراق مشرف گردد و از آن دیار مقدس به سوی دیار حجاز عازم گردد ، بدین جهت پس از طی مسافت اصفهان تا عتبات عالیات ، اوائل ماه مبارک رمضان به سرزمین غری ( نجف اشرف ) زادها الله شرفاً واصل گردید و گویا صاحب وادی السلام او را دعوت کرده بود تا در جوار او آرام گیرد .

بنابراین ضعف و مرض بر او مستولی شد تا آنکه مداوای اطباء نیز ثمر نبخشید و در روز هجدهم رمضان المبارک همان سال به دیار باقی شتافت .

در پی ارتحال وی مردمان از عوام و دانشمندان پیکر پاکش را با تجلیل فراوان در روی دست ها تشییع کردند و مرحوم آیه الله العظمی شیخ محمد طه نجف ( ره ) بر پیکرش نماز خواند و سپس جسم مطهرش را در مقبره مخصوصی که برای او بنا شده بود مدفون ساختند ، او در میان وعده ای از اقارب و نزدیکان از خاندان موسوی خوانساری در اطراف او به خاک سپرده شدند .

 وقایع پس از ارتحال :

خبر فوت مرحوم میرزا به سرعت در اقصی نقاط ایران و دیگر بلاد شیعی منتشر گردید و در اکثر شهرها مجالس تعظیم و یاد بود برپا شد و متدینین یاد او را گرامی داشتند و شاعران عرب و عجم در رثاء او شعرها سرودند ،که یکی از ان اشعار را حسن ختام این مقال می نماییم.

حجة الاسلام شد الرحل من بیت الشرف

قاصدا لله حج البیت من درب النجف

آن مهین فرزند موسی فخر آل بوتراب

آل احمد را سلیل و آل هاشم را خلف

سید الاعلام فحل العصر استاد الانام

مخزن الاحکام بحر العلم عنوان الشرف

با کمال ناتوانی با چنان ضعف و هرم

پیش پیکان حوادث پای تا سر شد هدف

بسکه بد او را بدل شوق لقا گوئی نداشت

ذره بیم هلاکت خر دلی خوف تلف

از وطن قطع علائق کرد با صد اشتیاق

پشت پا زد بر زخارف همچو خاشاک و خزف

خویشتن را خوش کشانید از فنا سوی بقا

حبذا آن نعمت باقی و انواع تحف

شد مقیم طور سینای نجف همچون کلیم

بعد تکمیل زیارات نیاکان سلف

در نجف رحل اقامت ساخت از روی نیاز

معتکف شد در جوار پادشاه لو کشف

از ندای ارجعی آن پاک نفس مطمئن

پیک یزدان را اجابت کرد با شوق و شعف

در جوار جد خود آن سید والاگهر

کرد مخفی خویشتن را همچو در اندر صدف

منخسف شد هفدهم از فوت او ماه صیام

آفتاب شرع از فقدان او شد منکسف

در عزایش انجمن شد از خواص و از عوام

جمله با آه و فغان و واثبور وا أسف

از برون آمد یکی از بهر تاریخش سرود

حجة الاسلام زار الله فی طور النجف

نامش جاودان و راهش مستدام و معنویتش سایه سار حوزه های علمیه .

----------------------------------------------------

منابع :

1 _ مقدمه مناهج المعارف

2 _ نسخه سنگی مبانی الاصول

3 _ علماء الاسره

4 _ فوائد الرضویه

5 _ روضات الجنات

نوشته سیدمحمدرضا آقامیری - حوزه علمیه