علامه حاج شیخ عزیز الله عطاردی (رض)

زندگی و حیات علمی
محدث، مورخ و فهرست نگار معاصر، مرحوم حاج شیخ عزیزالله عطاردی در سال 1307 ه.ش در روستای بیگلر از توابع شهر قوچان زاده شد، پس از اتمام تحصیلات ابتدایی و مقدمات علوم حوزوی در زادگاه خود به حوزه علمیه قوچان رفت و پس از آن نیز به سال 1327ه.ش برای ادامه تحصیل وارد حوزه علمیه مشهد شد اما این حضور چندان طولانی نبود و وی پس از چهار سال در 1331ه.ش رهسپار حوزه علمیه تهران گشته و برای همیشه در این شهر رحل اقامت افکند. از این پس؛ مرحوم عطاردی در ضمن سفرهای متعدد علمی با مهمترین مراکز علمی و حوزوی در دنیای اسلام مرتبط شد و توانست به مدد همت و تلاش ستودنی اش، آثار متعددی را در زمینه های حدیث، تاریخ، فهرست نگاری و... به جامعه علمی معرفی نماید که از آن جمله می توان به انتشار مجموعه‌ای از مَسانید اهل‌بیت و دو مجموعه «فرهنگ خراسان» و «فرهنگ سیستان» اشاره کرد.(1)

اساتید و مشایخ
مرحوم عطاردی (رض) در خلال سال های متمادی ارتباطات علمی اش با مراکز علمی و حوزوی در کشور های مختلف اسلامی چون عراق، سوریه، لبنان، عربستان، هند و پاکستان با اساتید و شیوخ متعددی مرتبط بوده و از ایشان اجازه نقل حدیث و روایت گرفته اند که برخی از آنها عبارتند از:
سید محسن حکیم(قدس سره)
سید ابوالقاسم خوئی
سید محمد هادی میلانی
آقا بزرگ تهرانی -مؤلف الذریعه
عبدالحسین امینی
میرزا خلیل کمره‌ای
شیخ محمد ابراهیم مدنی ختنی بخاری حنفی ساکن مدینه منوره (2)

آثار و تالیفات
مرحوم حاج شیخ عزیز الله عطاردی از جمله نوادری بوده اند که در طول نیم قرن تلاش علمی مستمر، تالیفات فراوان و در عین حال ارزشمندی را از خویش به یادگار نهاده اند تا آنجا که می توان آثار ایشان را در بیش از 60 عنوان کتاب و 100 مجلد بر شمرد.
آثار علمی چاپ‌شده آن مرحوم ، از نظر موضوعی در سه حوزه حدیث، تاریخ و جغرافیا و ادبیات خلاصه می گردند:
مسند الامام امیرالمومنین (ع)، مسند فاطمه الزهرا (س)، مسند الامام المجتبی (ع)، مسند الامام الحسین الشهید (ع)، مسند الامام الباقر (ع)، مسند الامام الصادق (ع)، مسند الامام الکاظم (ع)، مسند الامام الرضا (ع)، کتاب المضمرات و المرفوعات، مصادر تاج العروس، تاریخ بجستان در یک هزار عنوان، دعبل الخزاعی شاعر اهل البیت، موسوعه الشیعه الامامیه، اللغات الفارسیه فی الحدیث و الادب العربی، الشریف الرضی مولف نهج البلاغه، مخطوطات فارسی در مدینه منوره، آثار علمای خراسان در کتابخانه‌های جهان، گردآورندگان سخنان علی (ع) قبل از سید رضی، ترجمه زندگانی امام سجاد (ع) تالیف مقرم، تصحیح و مقابله شرح نهج البلاغه از علی بن ناصر سرخسی و دهها کتاب دیگر از جمله آثاری است که از این عالم بزرگ شیعی منتشر شده است. (3)

خصائص و ویژگی ها:
دکتر عبدالحسین طالعی، از شاگردان مرحوم عطاردی، در سوگنامه ای که حاوی 20 بند می شود برخی از ویژگی های بارز استاد خویش را ذکر نموده اند که در ادامه به چند بند از آن اشاره می کنیم:(4)
1-دلبستگی او به سرزمین خود خراسان فوق العاده بود. خانه‌ای را که از طرف دولت در زمان ریاست جمهوری آقای خاتمی به او دادند تا به عنوان کتابخانه از آن استفاده کند (و زحمت حضور انبوه کتابها را از دوش خانواده بردارد)، در همان روز اهدا همراه با تمام کتابها و یادداشت‌هایش به عنوان «مرکز فرهنگی خراسان» وقف کرد و کتیبه‌ای مفصل بر سردر آن نصب کرد تا به عنوان کتابخانه و مرکز تخصصی مرجع باقی بماند. این مرکز هم اکنون در شمیران، خیابان دربند موجود است.
2-از نام و نان گذشته بود. به شیوه گذشتگان کم‌توقع و پرکار بود. به شیوه آنان جامع‌نگر بود و در چند موضوع نزدیک به هم کار می‌کرد و قلم می‌زد. در عین حال، حوصله را اصل اساسی کار خود می‌دانست و به دراز مدّت می‌اندیشید. فقط به مسئولیت و نیاز می‌اندیشید نه تشویق و تقدیر مراکز و مسئولان. در تمام عمر خود به هیچ سیستم دولتی یا حوزوی یا مرکز خاصی وابسته نشد. نسبت خویشاوندی خود با شهید رجایی را هرگز به رخ کسی نکشید و از آن امتیازی نخواست و نگرفت؛ نه در زمان نخست وزیری آن شهید و نه پس از شهادت او. (همسر وفادار او که دستیار او در کارهای علمی‌اش بوده، برادرزاده شهید رجایی است). روزی بر سر فردی فریاد می‌زد: «من محقق تاریخ هستم نه محرّف تاریخ». نمی‌دانم خواسته آن شخص چه بود، ولی جواب استاد همین بود. به دلیل همین گونه برخوردها، مال و منالی نیندوخت و تهی‌دست از دنیا رفت.
به سروگفت کسی میوه‌ای نمی‌آری
جواب داد که آزادگان تهیدست‌اند.
3-اخلاق پژوهش را به خوبی رعایت می‌کرد و در عمل بدان پایبند بود. در خلال این همه تحقیق و دیدن نارسایی‌ها و اشکالات منابع دیگر، زبان به بدگویی از آنها نگشود.
4-به پژوهش‌های میدانی بسیار بها می‌داد و علاقه فراوان داشت و آنها را برای تکمیل پژوهش‌های کتابخانه‌ای و سندی ضروری می‌دانست. برخی از اشکال‌ها و اختلاف‌های کتاب‌های مرجع پیشین را که در مورد نام رجال و شخصیت‌های کهن می‌یافت، با سفرهای علمی پرمشقّت برطرف می‌کرد، سفرهایی که با امکانات محدود شخصی انجام می‌شد، باز هم بدون وابستگی به هیچ یک از مراکز علمی یا دولتی. درس هایی را از این سفرها می‌توان و باید فرا گرفت، مانند: اقامت در حسینیه‌ها و مسجدها، قناعت به کمترین لباس و خوراک، مدیریت زمان در این سفرها. سفری پر زحمت می‌رفت، وجه صحیح کلمات را می‌یافت، و در کتابهایش می‌آورد، بدون اینکه به تمام زحمات پشت صحنه اشاره کند. این توضیحات را به گفتارهای شفاهی موکول می‌کرد و تنها اندکی از آنها را در کتاب روایت عشق نوشت یا در مصاحبه‌ها بازگفت.
5-مسند نویسی یکی از کارهای اساتید علم الحدیث است که تمام احادیثی را که از یک امام معصوم یا صحابی یا تابعی روایت شده، به تقسیم موضوعی در یک مجموعه جای می‌دهند. (برای آشنایی ناآشنایان با علم حدیث می‌گویم که صحابی راوی‌ای است که پیامبر را درک کرده، و تابعی راوی‌ای است که پس از زمان آن گرامی به دنیا آمده‌اند، اما یک یا چند صحابی را درک کرده‌اند). این کار در مورد امامان معصوم انجام نشده بود. استاد عطاردی یک تنه به نگارش این مجموعه همت گمارد... او با این کارها بحق صاحب عنوان «محدث خراسان» شد.
6-وقتی نام و یاد امام عصر عجل الله تعالی فرجه برده می‌شد، باران اشک را می‌دیدی که از آسمان دیدگانش می‌بارید. و شور و احساسی را که در سیره علامه امینی خوانده و شنیده بودیم تداعی می‌کرد. با آن امام همام، سر و سرّی داشت شگفت؛ و عوالمی داشت که تمایلی به بازگویی آنها نداشت.

وفات
سرانجام مرحوم حاج شیخ عزیزالله عطاردی در سوم مرداد ۱۳۹۳ در تهران در سن ۸۶ سالگی درگذشت و پیکر ایشان پس از تشییع در تهران و مشهد و بنا به وصیتش در کنار مقبره شیخ طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان در حرم امام رضا(ع)در شهر مشهد مقدس به خاک سپرده شد.
در پی درگذشت مرحوم عطاردی رهبر معظم انقلاب نیز پیام تسلیتی به شرح ذیل صادر نمودند:(5)

بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
درگذشت عالم پارسا و متتبّع مرحوم مغفور حجةالاسلام‌والمسلمین آقای حاج شیخ عزیزالله عطاردی قوچانی رحمةالله علیه را به خاندان مکرّم و بازماندگان آن مرحوم و همه‌ی علاقمندان و مستفیدان از ثمرات علمی ایشان که پهنه‌ی گسترده‌ئی از تاریخ و حدیث و تراجم و کتاب‌شناسی را در بر میگیرد، تسلیت عرض میکنم و رحمت و مغفرت الهی را برای آن مرحوم مسألت مینمایم.
سید علی خامنه‌ای
4 مردادماه ۱۳۹۳

منابع:
1-برای اطلاع بیشتر نگ: دانشنامه مجازی مکتب اهل بیت. http://fa.wikishia.net مدخل: عزیز الله عطاردی بنقل از: گرامی نامه استاد عطاردی، تهران، موسسه تحقیقات و توسعه علوم اسلامی، ۱۳۸۵ش. ج1. ص 13و 14.
2 - نگ: ویکی نور؛ دانشنامه تخصصی کتاب شناسی و زندگی نامه، مدخل: عطاردی قوچانی، عزیزالله http://wikinoor.ir
بنقل از: رایحه، شماره 111. ص 11.
3 - برای اطلاع تفصیلی از آثار ایشان رجوع شود به: خبرگزاری کتاب ایران http://www.ibna.ir/fa/doc/book/214392
4 - سوگنامه استاد عزیزالله عطاردی، آموزه‌ها و بایسته‌ها. بنیاد محقق طباطبایی http://mtif.ir/article/65956
5 - سایت اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری: http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=27065

گروه حوزه علمیه تبیان ؛ علی محمد سرلک