تبیان، دستیار زندگی

خلبان ها بر پرده سینما

واكاوی شش فیلم و یك سریال كه سوژه آن داستان خلبان ها بوده است. رویكرد هر كدام چیست و تا چه اندازه موفق بوده اند؟
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : احمد رنجبر
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
پرواز در ارتفاع صفر

احمد رنجبر- بخش سینما و تلویزیون تبیان
سال 1363. نه سینما هنوز سمت و سویش را می دانست و نه مفهوم «سینمای دفاع مقدس» جا افتاده بود. در این شرایط ساموئل خاچیكیان«عقاب ها» را می سازد كه با نزدیك به 5 میلیون مخاطب همچنان ركورد دار است. فیلم اتفاق واقعی را سوژه قرار داده بود و داستانش آن بالا می گذشت؛ جایی كه خلبان ها مامور دفاع از سرزمین مان بودند. اولین فیلم،‌تبدیل به بهترین فیلمی شد كه رویكرد آن خلبان ها است. با این حال سال ها طول كشید تا سینمای ما بار دیگر به این سوژه بپردازد. بعد از آن، فیلم و سریال های ساخته شد ولی خوش خیالی است اگر بگوییم حق مطلب ادا شده.

«پرواز در ارتفاع صفر» تازه ترین اثری است كه خلبان ها را سوژه قرار داده. پخش این سریال دو هفته پیش به پایان رسید؛ بی صدا و بدون ایجاد موج. می دانیم زمان پخش و تعداد پایین قسمت های آن عامل اصلی دیده نشدن سریال است اما از نظر كیفی هم چندان قابل دفاع نیست. بدون در نظر گرفتن كیفیت «پرواز در ارتفاع صفر»، همین قدر كه همچنان بضاعت دفاع مقدس در اختیار فیلم و سریال ها قرار می گیرد، را باید به فال نیك گرفت. در هشت سال جنگ، اتفاقات متعددی ثبت شد كه حالاحالاها می توان از آن برای روایت یك داستان جذاب تغذیه كرد. سرگذشت خلبان ها هم از این قاعده خارج نیست بویژه آن كه می دانیم هر آن چه درباره شان ساخته شده، مخاطب حداقلی را داشته. هر وقت كارگردان ها با طیب خاطر سراغ موضوع رفته اند نتیجه هم گرفته اند؛ نمونه متاخرش «شوق پرواز».

این ماجرا یك روی دیگر هم دارد و نمی توان سینماگران را مقصر پایین بودن تعداد آثار ساخته شده با محوریت خلبان ها دانست. شرایط خیلی وقت ها مهیا نیست؛ برای این سوژه فقط قصه جذاب كافی كفایت نمی كند و به پروداكشنی عظیم نیاز است تا حق مطلب ادا شود. همین «پرواز در ارتفاع صفر» با كلی تاخیر به سرانجام رسید.

 پنج فیلم و یك سریال كه با محوریت زندگی خلبان ها و رشادت های آن ها ساخته شده را مرور كرده ایم؛ این كه داستان شان چیست و در روایت آن چه قدر موفق بوده اند. سریال «سیمرغ» را از یاد نبرده ایم كه تصویری جذاب از شهیدان شیرودی و كشوری پیش روی مان گذاشت.

عقاب ها / 1363

كارگردان: ساموئل خاچیکیان

داستان: خاچیکیان «عقاب ها» را بر اساس یك داستان واقعی ساخت. فیلم درباره اتفاقی است كه برای خلبان یدالله شریفی راد رخ داد:در جنگ ایران و عراق یك هواپیمای ارتش ایران،پس از انجام مأموریتی درخاك عراق، مورد حمله عراقی ها قرار می گیرد و در كردستان عراق سقوط می كند. خلبان با چتر نجات فرود می آید. گروهی از نظامیان در پی دستگیری او هستند.خلبان به كمك یك تكاور ایرانی كه برای انجام مأموریتی با لباس مبدل وارد كردستان عراق شده، نجات می یابد.

میزان موفقیت:«عقاب ها»جزو فیلم های رده بالای جدول فروش سینما است و در میان فیلم های دفاع مقدس رتبه اول را دراختیار دارد. قصه فیلم خاچیكیان هم مهیج است و هم از نظر پروداكش چیزی كم نگذاشته. انتخاب درست قصه، بازیگران و کارگردانی مسلط به ابزار، «عقاب ها» را از این لحاظ هنوز هم به موفق ترین فیلم جنگی سینمای ایران بدل کرده است. هیچ کدام از فیلم هایی که در سال های بعد با امکانات و ساختار بسیار بهتر ساخته شدند، نتوانستند موفقیت این فیلم را تکرار کنند.

حمله به اچ 3 / 1373

كارگردان: شهریار بحرانی

داستان: عملیات حمله به اچ 3 جزو افتخارات دوران دفاع مقدس ثبت شده. شهریار بحرانی با دراماتیزه كردن این اتفاق واقعی یك فیلم جذاب است. داستان از جایی شروع می شود كه ستاد نیروهای هوایی عراق که برتری نیروی هوایی ایران را حس کرده است و شکست حصر آبادان را نزدیک می‌بیند برای حفاظت از هواپیماهای استراتژیک خود در برابر حملات ایران، آن‌ها را به سه پایگاه دورافتاده در نزدیک مرز اردن منتقل می‌کند. در مقابل ستاد نیروهای هوایی ایران نیز برای بمباران این سه پایگاه که به نام پایگاه‌های اچ۳ معروفند طرحی در نظر دارد.سرانجام در سحرگاه ۱۵ فروردین ۱۳۶۰ هشت فروند جنگنده بمب‌افکن فانتوم از پایگاه سوم شکاری جهت حمله به اچ۳ به پرواز درمی آیند و عملیات این گونه شروع می شود كه پایان موفقی هم دارد.

میزان موفقیت: فیلم «حمله به اچ 3» به دلیل داستان مهیج، همچنان دیدنی است بویژه این كه می دانیم بر اساس یك اتفاق واقعی ساخته شده. از نظر پروداكشن هم جزو آثار موفق محسوب می شود. ضعف هم دارد اما نقاط قوت آن غالب است.

خلبان / 1376

كارگردان: جمال شورجه

داستان: صدام حسین پیش از جنگ و در اجلاس سران عدم تعهد در هاوانا، میزبانی بغداد را برای اجلاس بعدی گرفته بود تا ژست یک صلح طلب را به نمایش بگذارد. عباس دوران یکی از خلبان هایی است که خود را به عراق رساند و با وجود آتش گرفتن هواپیما ، آن را به محل برگزاری اجلاس می زند و به شهادت می رسد. این اتفاق آن قدر دراماتیک است که می تواند مبنای ساخت یک فیلم پرکشش قرار گیرد.

میزان موفقیت: جمال شورجه با «خلبان» به رشادت شهید عباس دوران ادای دین كرد. با این حال فیلم از نظر كیفی چندان قابل دفاع نیست. به عبارتی وجه سوژه بر روایت غالب است و گویی كارگردان برای روایت آن و اثر گذاری داستانش بیش از همه به اصل واقعیت اكتفا كرده. مجموع این عوامل باعث شده«خلبان»برغم برخورداری از ویژگی های مثبت سینمایی، اثری ماندگار نشود و با گذشت دو دهه نامی از آن در فهرست سینمادوستان و منتقدان نباشد.

دایره سرخ / 1376

كارگردان: جمال شورجه

داستان: جمال شورجه پیش از آن كه رشادت عباس دوران را سوژه فیلمش كند، یك فیلم به نام «دایره سرخ» ساخت كه داستان هم درباره یك خلبان نیروی هوایی است. این بار اما قصه به خلبان واقعی اشاره ندارد.  فیلم به نوعی تقابل ماندن برای دفاع  و رفتن برای نجات است.رضا ، با پدر زنش(محمودی) برای ماند در ایران و رفتن به آلمان اختاف دارند. رضا در عملیاتی پایش را از دست داده و منتظر عملیات بعدی است. هنگام شروع عملیات هوایی، یكی از خلبان ها به دلیل مشكلی قادر به شركت در عملیات نمی شود و پدر زنش جایش را می گیرد. عملیات انهدام با موفقیت انجام می شود و محمودی كه هدایت یكی از هواپیماها را بر عهده دارد، سرانجام با وجودی كه هواپیما مورد اصابت قرار گرفته، سالم در فرودگاه به زمین می نشیند.

 میزان موفقیت: «دایره سرخ» ایده جذابی دارد اما نتیجه ای كه باید به بار ننشسته. آن چه به فیلم ضربه می زند وجه شعاری آن است. با این حال نمی توان ساختار فیلم را كه تلاش كرده به استانداره ها نزدیك باشد را تحسین نكرد.

پرواز خاموش / 1377

كارگردان: عبدالحسن برزیده

داستان: اتفاقات دراماتیك هشت سال دفاع مقدس آن قدر زیاد هست كه بتوان گوشه ای از آن را سینمایی كرد. عبدالحسن برزیده با تلفیق اتفاقات واقعی و الزامات سینمایی «پرواز خاموش» را ساخت. فیلم روایت اتفاقی است كه برای عباس،خلبان یك هواپیمای جنگی رخ می دهد. او  به همراه دوربین های ساخت وطن كه برای اولین بار روی جنگنده ای سوار شده است، برای شناسایی موقعیت دشمن به عراق می رود. در راه بازگشت مورد اصابت گلوله قرار می گیرد ولی با وجود زخمی شدن دست از تلاش بر نمی داد و می خواهد سالم به زمین بنشیند. هواپیما فرود می آید، اما خلبان شهید می شود.

میزان موفقیت: «پرواز خاموش» سوژه ای ناب دارد؛ هم تلاشی است برای نشان دادن مجاهدت خلبان ها و هم تاكیدی است بر توانمندی جوان های وطن آن هم در شرایط جنگ. فیلم داستان مهیجی دارد و ساختارش قابل دفاع است با این حال «پرواز خاموش» نتوانست پیش مخاطبان و اهالی سینما جایگاه ممتازی بدست آورد.

شوق پرواز / 1390

كارگردان: یدالله صمدی

داستان: شهید عباس بابایی از خلبان های بنام دوران دفاع مقدس است. بابایی فرمانده پایگاه هشتم شکاری و معاونت عملیات نیروی هوایی ارتش بود و نقش او در دوران جنگ زبانزد است. خلبان شهید عباس بابایی زندگی پر فراز و نشیبی داشته است ؛ از تحصیل در ایران و رفتن به آمریکا برای ادامه تحصیل و بازگشت و جنگ. سازندگان سریال «شوق پرواز» مواد اولیه کافی برای ساخت اثری درباره زندگی این شهید داشتند که البته استفاده خوبی هم از آن شد.

میزان موفقیت: نقدهایی به ساختار سریال وارد است اما در مجموع«شوق پرواز» را باید در زمره آثار موفق زندگی نامه ای دسته بندی کرد. سریال در زمان پخش بیننده های زیادی داشت و بازخورد آن میان مردم مثبت بود. همین مقدار برای موفق دانستن سریال كافی است.