خطبه غدیریه امام على (علیه‌السلام)

ممكن است افراد بسیارى در طول تاریخ از حادثه غدیر و اهمیت آن سخن گفته و از آن تعاریفى ارائه داده باشند، اما هیچ یك از این سخنان نمى توانند بیانگر عظمت و شكوه غدیر باشد، زیرا تنها كسانى مى توانندتعریف جامع از وقایع و حوادث عرضه نمایند كه خود پدید آورنده آن باشند. تنها زیبنده خدا، پیامبر(ص) و على(ع) است كه غدیر را به بهترین شكل معرفى نمایند.
پیامبر به دستور خداوند سبحان حادثه غدیر را در میان دو نزول قرآنى قرارداد: ابتدا فرمود:
یاایها الرسول بلغ ما انزل الیك من ربك، و افزود: وان لم تفعل فما بلغت رسالته(مائده،67) و پس از معرفى على(ع) به وسیله پیامبر(ع) با جمله من كنت مولاه فهذا على مولاه، خدا نیز فرمود: الیوم اكملت لكم دینكم واتممت علیكم نعمتى ورضیت لكم الاسلام دیناً(مائده،3)؛ یعنى واقعه غدیر، اكمال دین، اتمام نعمت و موجب رضایت و خوشنودى خداست و روز غدیر ظرف زمانى این ارزشها معرفى كرد.
على(ع) نیز در خطبه عید غدیر خود كه خوب است آن را خطبه غدیریه بنامیم به تفسیر و تحلیل این رویداد عظیم تاریخ پرداخت. معرفى این خطبه كه در گوشه و كنار برخى از كتابهاى ادعیه و روایت در غربت به سر مى برد و بررسى سند و كتابشناسى آن و شرح پاره هایى از آن، موضوع این جستار است.

1) متن خطبه غدیریه

الحمدللّه الذى جعل الحمد من غیر حاجة منه الى حامدیه طریقاً من طرق الاعتراف بلاهوتیته وصمدانیته وربانیته وفردانیته، و سبباً الى المزید من رحمته ومحجةً للطالب من فضله و كمنّ فى ابطان اللفظ حقیقة الاعتراف له، بانه المنعم على كل حمد باللفظ وان عظم واشهد ان لااله الا اللّه وحده لاشریك له، شهادةً نُزِعت عن اخلاص الطوى و نطق اللسان بها عبارة عن صدق خفّى، انه الخالق البارئ المصور، له الاسماء الحسنى، لیس كمثله شیئ، اذ كان الشیئ من مشیته، فكان لایشبهه مكوّنه. واشهد ان محمّداً عبده ورسوله استخلصه فى القِدَم على سائر الامم على علم منه، انفرد عن التشاكل والتماثل من ابناء الجنس، وانتجبه آمراً وناهیاً عنه، اقامه فى سائر عالمه فى الاداء مقامه اذ كان لاتدركه الابصار ولاتحویه خواطر الافكار ولاتمثله غوامض الظنن [الظنون] فى الاسرار لااله الا هو الملك الجبّار.
قرن الاعتراف بنبوته بالاعتراف بلاهوتیته واختصه من تكرمته بما لم یلحقه فیه احد من بریّته، فهو اهل ذلك بخاصّته وخلّته، اذ لایختص من یشوبه التغییر ولایخالل من یلحقه التظنین وامر بالصلاة علیه مزیداً فى تكرمته وطریقاً للداعى الى اجابته، فصلى اللّه علیه و كرّم وشرّف و عظّم مزیداً لایلحقه التنفید ولاینقطع على التأبید. وان اللّه تعالى اختص لنفسه بعد نبیّه(ص) من بریته خاصةً علاهم بتعلیته وسمّاهم الى رتبته وجعلهم الدعاة بالحق الیه والادلاء بالارشاد علیه لقرن قرنٍ وزمن زمنٍ، انشأهم فى القِدم قبل كل مَذْرَوٍّ و مَبْرُوٍّ انواراً انطقها بتحمیده والهمها شكره و تمجیده وجعلها الحجج على كل معترف له بملكة الربوبیة وسلطان العبودیة واستنطق بها الخرسات بانواع اللغات بخوعاً له، فانه فاطر الارضین والسماوات، واشهدهم خلقه، وولاّهم ما شاء من امره، جعلهم تراجم مشیته والسن ارادته عبیداً لایسبقونه بالقول وهم بامره یعملون، یعلم ما بین ایدیهم وما خلفهم ولایشفعون الا لمن ارتضى وهم من خشیته مشفقون، یحكمون باحكامه ویستنّون بسنته ویعتمدون حدوده ویودّون فرضه ولم یدع الخلق فى بُهم صُمّاً ولافى عمیاء بكماء، بل جعل لهم عقولاً مازجّت شواهدهم وتفرقت فى هیاكلهم وحقّقها فى نفوسهم واستعبدلها حواسهم فقرر بها على اسماع ونواظر وافكار وخواطر، الزمهم بها حجته واراهم بها محجته وانطقهم عما شهد [تشهد] به بالسن ذَرِبة بما قام فیها من قدرته وحكمته وبین عندهم بها لیهلك من هلك عن بیّنة ویحیى من حىّ عن بیّنة وان اللّه لسمیع علیم[انقال، 42] بصیر شاهد خبیر.
ثم ان اللّه تعالى جمع لكم معشر المؤمنین فى هذا الیوم عیدین عظیمین كبیرین، لایقوم احدهما الا بصاحبه، لیكمل عندكم جمیل ضعه [ضیعته] ویقفكم على طریق رشده ویقفو بكم آثار المستضیئین بنور هدایته ویشملكم منهاج قصده و یوفر علیكم هنیأ َ رفده، فجعل الجمعة مجمعاً ندب الیه لتطهیر ما كان قبله وغسل ما كان اوقعته مكاسب السوء من مثله الى مثله وذكرى للمؤمنین وتبیان خشیة المتقین ووهب من ثواب الاعمال فیه اضعاف ما وهب لاهل طاعته فى الایام قبله وجعله لایتم الا بالایتمار لما امر به، والانتهاء عما نهى عنه، والبخوع بطاعته فیما حثّ علیه وندب الیه فلا یقبل دیناً الا بولایة من امر بولایته ولاتنتظم اسباب طاعته الا بالتمسك بعصمه وعصم اهل ولایته.
فانزل على نبیه(ص) فى یوم الدوح ما بیّن به عن ارادته فى خلصائه وذوى اجتبائه وامره بالبلاغ و ترك الحفل باهل الزیع والنفاق وضمن له عصمته منهم، وكشف من خبایا اهل الریب وضمائر اهل الارتداد ما رمز فیه، فعقله المؤمن والمنافق، فاعزّ معزّ وثبت على الحق ثابت، وازداد جهلة المنافق وحمیة المارق ووقع العَض على النواجد والغمز على السواعد. ونطق ناطق و نعق ناعق ونشق ناشق و استمر على مارقیته، ووقع الادغان من طائفه باللسان دون حقائق الایمان ومن طائفة باللسان وصدق الایمان، وكمّل اللّه دینه واقر عین نبیه(ص) والمؤمنین والمتابعین، وكان ما قد شهده بعضكم وبلغ بعضكم وتمت كلمة اللّه الحسنى على الصابرین ودمّر اللّه ما صنع فرعون وهامان وقارون وجنوده [هم] وما كانوا یعرشون وبقیت حثالة من الضلال لایألون الناس خبالاً یقصدهم اللّه فى دیارهم ویمحو اللّه آثارهم ویبید معالمهم ویعقبهم عن قرب الحسرات ویلحقهم بمن بسط اكفهم ومد اعناقهم ومكنهم من دین اللّه حتى بدلوه ومن حكمه حتى غیّروه وسیأتى نصراللّه على عدوّه لحینه واللّه لطیف خبیر وفى دون ما سمعتم كفایة وبلاغ. فتاملوا ـ رحمكم اللّه ـ ما ندبكم اللّه الیه وحثّكم علیه واقصدوا شرعه واسلكوا نهجه ولاتتبعوا السبل فتفرق بكم عن سبیله.
ان هذا یوم عظیم الشأن، فیه وقع الفرج، ورفعت الدرج، ووضحت الحجج وهو یوم الایضاح والافصاح عن المقام الصراح ویوم كمال الدین و یوم العهد المعهود ویوم الشاهد والمشهود ویوم تبیان العقود عن النفاق والجحود، ویوم البیان عن حقائق الایمان، ویوم دحر الشیطان، ویوم البرهان، هذا یوم الفصل الذى كنتم توعدون، هذا یوم الملاء الاعلى الذى انتم عنه معرضون، هذا یوم الارشاد، ویوم محسنة العباد، ویوم الدلیل على الرّداد، هذا یوم ابدى خفایا الصدور ومضمرات الامور، هذا یوم النصوص على اهل الخصوص، هذا یوم شیت، هذا یوم ادریس، هذا یوم یوشع، هذا یوم شمعون، هذا یوم الأمن والمأمون، هذا یوم اظهار المصون من المكنون، هذا یوم ابلاء السرائر، فلم یزل ـ علیه السلام ـ یقول: هذا یوم هذا یوم، فراقبوا اللّه ـ عزّ وجلّ ـ واتقوه واسمعوا له واطیعوه، واحذروا المكر ولاتخادعوه وفتّشوا ضمائركم ولاتواربوه، و تقربوا الى اللّه تعالى بتوحیده، وطاعة من امركم ان تطیعوه ولاتمسكوا الكوافر، ولایجنح بكم الغى فتضلوا عن سبیل الرشاد باتباع اولئك الذین ضلّوا واضلّوا، قال اللّه ـ عزّ من قائل ـ فى طائفة ذكرهم بالذم فى كتابه: «انا اطعنا سادتنا وكبرائنا فاضلونا السبیلا ربنا آتهم ضعفین من العذاب والعنهم لعناً كبیراً» [احزاب،67و68]،وقال اللّه تعالى: «واذ یتحاجون فى النار فیقول الضعفاء للذین استكبروا انا كنا لكم تبعاً فهل انتم مغنون عنّا من عذاب اللّه من شئ قالوا لو هدانا اللّه لهدیناكم»1.
افتدرون الاستكبار ماهو؟ هو ترك الطاعةلمن امروا بطاعته، والترفع على من ندبوا الى متابعته والقرآن ینطق من هذا عن كثیر، ان تدبّره متدبّر، زجره ووعظه، واعلموا ایها المؤمنون انّ اللّه ـ عزّ وجلّ ـ قال: «ان اللّه یحب الذین یقاتلون فى سبیله صفاً كانهم بنیان مرصوص» [صفّ،4]، اتدرون ما سبیل اللّه ومن سبیله؟ ومن صراط اللّه؟ ومن طریقه؟ أنا صراط اللّه الذى من لم یسلكه بطاعة اللّه فیه هوى به الى النار، وأنا سبیله الذى نصبنى للاتباع بعد نبیه(ص) أنا قسیم الجنه والنار، وأنا حجة اللّه على الفجار والابرار وأنا نور الانوار، فانتبهوا من رقدةِ الغفلة وبادروا بالعمل قبل حلول الأجل وسابقوا الى مغفرة من ربكم قبل ان لیضرب بالسور بباطن الرحمة وظاهر العذاب. فتنادون فلا یسمع نداءكم وتضجّون فلا یحفل بضجیجكم وقبل ان تستغیثوا فلا ثغاثوا.
سارعوا الى الطاعات قبل فوت الاوقات، فكان قد جاءكم هادم اللذات فلا مناص نجاءٍ ولامحیص تخلیص. عودّوا ـ رحمكم اللّه ـ بعد انقضاء مجمعكم بالتوسعة على عیالكم والبرّ باخوانكم والشكر للّه ـ عزّ وجلّ ـ على ما منحكم واجمعوا یجمع اللّه شملكم وتبارّوا یصل اللّه الفتكم، وتهادوا نعم اللّه كما مناكم [وتهانوا نعمة اللّه كما هناكم] بالتواب فیه على اضعاف الاعیاد قبله او بعده الاّ فى مثله والبرّ فیه یثمر المال ویزید فى العمر والتعاطف فیه یقتضى رحمة اللّه وعطفه وهیّوا لاخوانكم وعیالكم عن فضله بالجهد من جودكم وبما تناله القدرة من استطاعتكم واظهر البشر فیما بینكم والسرور فى ملاقاتكم والحمدللّه على ما منحكم وعودوا بالمزید من الخیر على اهل التأمیل لكم وساروا بكم ضعفاءكم فى ماكلكم وماتناله القدرة من استطاعتكم وعلى حسب امكانكم. فالدرهم فیه بمأة الف درهم والمزید من اللّه ـ عزّ وجلّ.
وصوم هذا الیوم مما ندب اللّه تعالى الیه وجعل الجزاء العظیم كفالة عنه حتّى لو تعبّد له عبد من العبید فى الشبیبة من ابتداء الدنیا الى تقضیها، صائماً نهارها، قائماً لیلها، اذا اخلص المخلص فى صومه لقصرت الیه الدنیا عن كفایة، ومن اسعف اخاه مبتدءً وبرّه راغباً فله كاجر من صام هذا الیوم وقام نهاره. ومن فطر مؤمناً فى لیلته فكانما فطر فئاماً وفئاماً یعده ها بیده عشرة.فنهض ناهض وقال: و ما الفئام؟ قال: مأة الف نبى و صدیق و شهید،فكیف بمن تكفّل عدداً من المؤمنین والمؤمنات، وأنا ضمینه على اللّه تعالى الأمان من الكفر والفقر، وان مات فى لیلته او یومه او بعده الى مثله من غیر ارتكاب كبیرة فاجره على اللّه تعالى، ومن استدان لاخوانه واعانهم، فأنا الضامن على اللّه ان بقاه قضاه وان قبضه حمله عنه واذا تلاقیتم فتصافحوا بالتسلیم وتهانوا النعمة فى هذا الیوم ولیبلغ الحاضر الغایب والشاهد البائن ولیعد الغنى على الفقیر، والقوى على الضعیف، امر فى رسول اللّه(ص) بذلك، ثم اخذ ـ صلى الله علیه وآله ـ [علیه السلام] فى خطبه الجمعة وجعل صلاة جمعته صلاة عیده وانصرف بولده وسیعتد الى منزل ابى محمّد الحسن بن على(ع) بما اعدله من طعام وانصرف غنیهم وفقیرهم برفده الى عیاله.2

2) نگاهى گذرا به مفاد خطبه به عنوان سند جهانى اسلام

امام امیرالمؤمنین(ع) در یكى از روزهاى جمعه كه مصادف با روز عید غدیر بوده است، خطبه اى ایراد مى كند كه با حمد و ثناى الهى و با كلمات و جملاتى پر معنا و شهادت به وحدانیت ذات اقدس اله و بیان برخى از صفات ثبوتیه و سلبیه او، شروع مى شود، و پس از تشریح اهمیت نبوت و رسالت، و بیان این كه گواهى به نبوت، قرین اعتراف به لاهوتیت خداست، به بیان مسئله امامت و مقام امامان(ع) مى پردازد و درباره جایگاه واقعى ائمه، خلقت و نشأت وجودى آنها و دیگر ویژگى هایشان سخن مى گوید.
در ادامه به نقش پراهمیت خود مى پردازد و در كنار حجت ظاهر، شاهدى دیگر را بر حقانیّت خود مطرح مى فرماید. پس از آن، اهمیت روز جمعه و عید غدیر را خاطر نشان مى سازد و فلسفه روز جمعه و اعمال مستحب آن را بیان مى نماید. آنگاه به ارتباط توحید، نبوت و ولایت و دین با یكدیگر اشارت مى كنند و آثار و ثمرات معرفى ولىّ، در واقعه غدیر را به تفصیل بیان كرده و با تعابیرى بلند به تفسیر آن مى پردازد. پس از آن نصایح و پندهاى ارزشمندى مى دهد و با استناد به آیات قرآن مردم را به اطاعت خدا و رعایت تقوا و دورى از گناه تشویق مى نماید. سپس در بیان معناى استكبار، استكبار را سرپیچى از پیروى كسى كه مى بایست اطاعت شود مى داند و به تفسیر «طریق»، «صراط» و «سبیل اللّه» مى پردازد و مى فرماید: صراط منم، سبیل اللّه منم، نورالانوار منم و… .
در پایان خطبه بار دیگر مردم را به اخلاق فردى، اجتماعى، مالى و… سفارش مى كند و استحباب روزه روز غدیر و پاداش بس عظیم آن را یادآور مى شود.
گوینده این سخنان كسى است كه همه ملل اسلام به علم، فضل، كمال، مقام والا و عدالت و تقوایش اعتراف دارند؛ از این روى جاى دارد همگان به این خطبه به عنوان «سند جهانى اسلام» بنگرند و بدان احتجاج كنند، و به بركت آن، شبهه هاى اعتقادى خود را رفع كنند و مرزبندى هاى ساختگى میان فرقه ها را بردارند، پیوند وثیق میان توحید، نبوت، رسالت و امامت را درك كنند و براساس آن عقاید، احكام و معارف را از باب حكمت و علم نبى دریافت دارند.

3) خطبه غدیریه در منابع روایى

این خطبه اگرچه در كتب اربعه اول یافت نمى شود، اما در دیگر منابع معتبر وجود دارد كه برخى از آنها را یادآور مى شویم.
1ـ مصباح المتهجد وسلاح المتعبد: به حسب ظاهر مرجع اصلى این روایت «مصباح المتهجد وسلاح المتعبد» تألیف شیخ طوسى، مؤلف كتابهاى «استبصار» و «تهذیب الاحكام»، از كتب اربعه است، كه نویسنده مقاله نیز روایت را از تصویر نسخه خطى آن نقل مى كند.3
2ـ منابع دیگر: پس از شیخ طوسى، دیگر نویسندگان، مؤلفان جوامع روایى و ادعیه، این روایت را با واسطه و یا بى واسطه از شیخ طوسى و «مصباح المتهجد» نقل كرده اند، كه برخى از آنها تمام خطبه را نقل كرده اند و بعضى تنها به نقل پاره هایى از آن بسنده كرده اند.

الف: منابعى كه همه خطبه را نقل كرده اند

1. اقبال الاعمال: رضى الدین ابوالقاسم على بن موسى بن طاووس (متوفاى664)، تمام این خطبه را در كتاب «اقبال الاعمال» نقل كرده است، یادآورى مى كنیم ابن طاووس این روایت را به سند خود از شیخ طوسى و با همان سند شیخ با اندك تفاوتى در بعضى از كلمات نقل مى كند.4
2. مصباح كفعمى:شیخ تقى الدین ابراهیم بن على ابن الحسن … الكفعمى (متوفاى905)، این خطبه را از «مصباح المتهجد»، در كتاب خود به نام «جنة الامان الواقیة وجنة الایمان الباقیة» معروف به «مصباح كفعمى» با كمى تفاوت آورده است.5
3. بحارالانوار: علامه ملا محمّد باقر مجلسى، این خطبه را از «مصباح الزائر»، تألیف سید ابن طاووس، صاحب «اقبال الاعمال»، و به طور كامل در «بحارالانوار» نقل كرده است، لكن با نسخه «مصباح المتهجد» اندكى تفاوت دارد.6
4. مصباح الزائر: از آنجا كه علامه مجلسى این خطبه را از «مصباح الزائر» نقل مى كند بى شك این كتاب نیز از جمله منابعى است كه خطبه را به طور كامل ذكر كرده است، ولى باید توجه داشت كه چون مؤلف «اقبال الاعمال»، «مصباح الزائر» یك نفر است و كتاب اخیر اولین تألیف سید ابن طاووس است، ممكن است این دانشمند آنچه را كه در «اقبال الاعمال»، نقل كرده است همان باشد كه در «مصباح المتهجد» بیان داشته است.
5. مسند الامام الرضا(ع): مؤلف این اثر، متن كامل خطبه را از كتاب «مصباح المتهجد» نقل كرده است.7

ب: منابعى كه تنها به نقل پاره هایى از خطبه بسنده كرده اند

1. مناقب ابن شهر آشوب: رشید الدین محمّد بن على بن شهر آشوب مازندرانى (متوفاى588)، بخش كمى از این خطبه را در كتاب خود به نام «مناقب آل ابى طالب» نقل كرده است.8
2. وسائل الشیعه: شیخ حر عاملى بخشهایى از این روایت را كه در ارتباط با استحباب روزه عید غدیر است از كتاب «مصباح المتهجد»، در كتاب الصوم «وسائل الشیعه» با ذكر سند نقل كرده است.9
3. تفسیر نورالثقلین: محدث مفسر عبدعلى حویزى، پاره هایى از این خطبه كه در اهمیت عقل و خرد و كارایى آن است و مشتمل بر آیه شریفه لیهلك من هلك عن بیّنة…(انفال،42) است، ذیل همین آیه، و بخشى دیگر را به مناسبت آیه لاتمسكوا بعصم الكوافر…(ممتحنه،10) را در جاى دیگر آورده است.10
4. جامع احادیث الشیعه: در این مجموعه كه زیر نظر آیة اللّه العظمى بروجردى، تدوین گردیده است، به مناسبت استحباب روزه در روز هجدهم ذو الحجه، بخشى از خطبه را كه مربوط به روزه و صدقه است، نقل شده است.11
5. الغدیر: علامه امینى در كتاب «الغدیر» به ذكر بخشهایى از این خطبه كه مشتمل بر واژه «عید» است به مناسبت «عید الغدیر العترة» پرداخته است.12 علامه امینى اگرچه خود تصریح نمى كند كه خطبه را از كدام منبع نقل كرده است، ولى از قراین و شواهد و بویژه از پاورقى كتاب بخوبى معلوم مى شود كه آن را از «مصباح المتهجد» نقل كرده است.
4) پژوهشى در سند خطبه
شیخ طوسى در كتاب «مصباح المتهجد وسلاح المتعبد» زیر عنوان «خطبه امیرالمؤمنین یوم الغدیر» مى نویسد:
…اخبرنا جماعة عن ابى محمّد هارون بن موسى التلعكبرى، قال حدثنا ابوالحسن على بن احمد الخراسانى الحاجب فى شهر رمضان سنة سبع وثلاثین وثلاث مأة، قال حدثنا سعید بن هارون ابو عمرو المروزى وقد زاد على الثمانین سنة، قال حدثنا الفیاض بن محمّد بن عمر الطوسى بطوس سنة تسع وخمسین ومأتین وقد بلغ التسعین، انه شهد ابا الحسن على بن موسى الرضا(ع) فى یوم الغدیر و بحضرته جماعة من خاصته وقد احتبسهم للافطار… وهو یذكر فضل الیوم وقِدمه فكان من قوله(ع) حدثنى الهادى [الكاظم(ع)] ابى، قال حدثنى جدّى الصادق(ع) قال حدثنى الباقر(ع)، قال حدثنى سید العابدین(ع) قال حدثنى ابى الحسین(ع) قال: اتفق فى بعض سنتى امیرالمؤمنین الجمعة والغدیر فصعد المنبر على خمس ساعات من نهار ذلك الیوم فحمد اللّه واثنى علیه حمداً لم یسمع مثله….
شیخ طوسى آنگاه خطبه غدیریه را تا پایان نقل مى كند.13

1ـ بررسى رجال و سند روایت

سلسله سند این روایت از دو بخش تشكیل شده است: بخش اول آن سلسله ذهبیه است كه از امام هشتم، على بن موسى الرضا(ع) شروع و با واسطه ائمه معصومین(ع) به امام امیرالمؤمنین(ع) منتهى مى شود كه تنها به جهت تبرك و تیمن، نام مبارك آنها ذكر شد. اما بخش دوم سند از شیخ طوسى و كتاب «مصباح المتهجد» آغاز و به «فیاض بن محمّد» منتهى مى شود كه محور پژوهش در این بخش از مقاله است.

2ـ اهمال در روایت

این حدیث از نظر علم رجال و علم درایت، از روایتهاى «مهمل» به شمار مى رود، چرا كه تعریف روایت مهمل به طور كامل بر این روایت منطبق است.
علماى رجال و درایت، در تعریف خبر مهمل گفته اند:
مهمل، روایتى است كه برخى از رجال سند آن در كتابهاى رجالى ذكر نشده باشد و یا اگر ذكر شده وصفى از آن نشده باشد.14
ارباب رجال درباره رجال سند این روایت به جز «هارون بن موسى» كه مدح و توثیق شده و با تعابیرى چون، وجه، ثقه، معتمد، جلیل القدر، عظیم المنزلة وعدیم النظیر یاد شده است،15 از دیگران ذكرى به میان نیاورده اند و وصفى چه مدح و چه ذم و قدح درباره آنها نگفته اند. مراجعه به جوامع رجالى و سخن علامه نمازى شاهرودى گواه بر این گفته است. وى تصریح دارد كه علماى رجال از على بن احمد، سعید بن هارون و فیاض بن محمّد طوسى سخنى به میان نیاورده اند.16 بنابراین، روایت مهمل است اما این باعث آن نمى شود كه دست از روایت شسته و بدان توجهى نكنیم، چرا كه میان دانشمندان علم رجال و درایت گفتار یكسان و هماهنگى وجود ندارد، و اتفاق و اجماعى بر میزان اعتبار روایت مهمل در بین نیست و در این باره دست كم سه نظریه وجود دارد.

آراء دانشمندان درباره روایت مهمل

1ـ روایت مهمل بسان روایت مجهول: این سخنى است كه به شهید ثانى، مجلسى و ممقانى نسبت مى دهند كه گفته اند: مجهول اعم از روایتى است كه تصریح به مجهول بودن آن شده باشد و روایتى كه مدحى و قدحى درباره آن ذكر نشده باشد.17
ممقانى ضمن این كه روایت مهمل و مجهول را جزء اقسام خبر ضعیف مى شمارد مى افزاید: در «لب اللباب»18 نیز این قسم از روایات در حكم ضعیف دانسته شده است.19
2ـ مهمل، مجهول لغوى است: این گفته محمّدباقر استرآبادى در «رواشح» است، كه معتقد است مجهول بر دو قسم است: مجهول اصطلاحى، یعنى روایتى كه پیشوایان رجال نسبت به یكى از راویان آن حكم به جهالت نموده باشد، و مجهول لغوى یعنى روایتى كه از راوى آن در كتابهاى رجالى نام برده نشده است. در قسم اول مسلماً روایت ضعیف است ولى در قسم دوم نمى توان حكم به ضعف و صحت نمود.20
3ـ روایت مهمل جزء روایت ممدوح است: این عقیده علامه حلى و ابن داود (محمّد بن احمد بن داود) و گذشتگان از رجالیان است. مولف «قاموس الرجال» مى نویسد:
علامه، مهمل را اصلاً عنوان نكرده و ابن داود نیز آن را در جزء اول كتاب و در شمار روایتهاى ممدوح ذكر كرده است. مفهوم این كار این است كه به روایت مهمل عمل مى كرده اند همانند عمل به خبر ممدوح.
مؤلف« قاموس الرجال» با تعبیر «هو الحق الحقیق بالاتباع و علیه عمل الاصحاب» آن را تایید مى كند.21
در نتیجه باید گفت، از آنجا كه نسبت به رجال روایت مهمل تصریحى بر جهل و قدح نشده است و میان دانشمندان نیز سخن یكسانى در بى ارزشى روایت مهمل وجود ندارد، و از سوى دیگر علامه مجلسى با فرض بى اعتبارى و ضعف روایت مهمل، این خطبه را در «بحارالانوار» نقل كرده است مى توان آن را تلقى به قبول كرد، بویژه اینكه بزرگانى چون شیخ طوسى، ابن طاووس، كفعمى، حرّ عاملى و امینى این خطبه را نقل كرده اند.

5) شكوه غدیر در نگاه على(ع)

در این بخش به پاره هاى از خطبه غدیریه كه درباره معرفى روز غدیر و بیان عظمت و شكوه آن است، اشارت مى شود.
1ـ روز غدیر، عید بزرگ: «ان اللّه جمع لكم معشر المؤمنین، فى هذا الیوم عیدین عظمین كبیرین». آن گونه كه پیش از این نیز یادآورى شد، هنگامى كه امام(ع) این خطبه را ایراد فرمود، روز غدیر مصادف با روز جمعه بوده است، به همین دلیل تعبیر به «عیدین» كرده و هر دو را به عظمت و بزرگى یاد كرده است. این خود بهترین دلیل بر «تعیّد» روز هجدهم ذو الحجة و برگزارى مراسم جشن و سرور و بزرگداشت آن است.
در عید بودن روز غدیر، روایات متعددى از پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع) به ما رسیده است، از جمله در روایتى از پیامبر(ص) مى خوانیم كه فرمود:
یوم غدیرخم افضل اعیاد امتى .22
و در روایتى از امام صادق مى خوانیم كه فرمود:
انه یوم عید و فرح و سرور. 23
و یا مى فرماید:
اشرف و اعظم اعیاد است. 24
نویسنده «الغدیر»، از برخى بزرگان از دانشمندان اسلام چون ابو ریحان بیرونى، ابن طلحه شافعى و ابن خلكان نقل مى كند كه از این روز با نام «عید» یاد كرده اند.25
2ـ روز بیان اراده خدا و روز بلاغ: «فانزل اللّه على نبیه فى یوم الدوح ما بیّن به عن ارادته فى خلصائه وذوى اجتبائه وامره بالبلاغ…». «واژه دوح»، جمع «دوحه» به معناى درختان بزرگ و تنومند است،26 این بخش از خطبه در حقیقت بیانگر موقعیت جغرافیاى تاریخى غدیر است. امام(ع) مى فرماید، آن روز زیر درختان تنومند، آیاتى نازل شد كه مبیّن اراده خدا براى بندگان خالص، مخلص و برگزیده اوست.
در آن روز كه هجدهم ذو الحجه بود جبرئیل فرود آمد و آیه یا ایها الرسول بلغ… را بر پیامبر(ص) نازل كرد، و آن حضرت را مأمور به تبلیغ امرى كرد كه بین خدا وپیامبر(ص) وجود داشت وآن ولایت على(ع) است.27
از جمله بلغ ما انزل الیك بخوبى روشن مى شود كه پیش از آن ولىّ امر تعیین شده بود و آن روز تنها براى معرفى و ابلاغ بوده است.
3ـ غدیر روز بزرگ، روز گشایش ، روز تكامل …: «ان هذا یوم عظیم الشأن، فیه وقع الفرج ورفعت الدرج ووضحت الحجج». عظمت این روز بدان جهت است كه ظرف ظهور اراده الهى و زمان ابلاغ پیام الهى و آثار مترتب بر آن است؛ روزى است كه گشایش و فرج حاصل شد، چرا كه نگرانى امت اسلام نسبت به زمان پس از پیامبر را برطرف كرد و بدانها امید بخشید؛ روزى كه نردبان تكامل افراشته شد و با طرح مسئله امامت و معرفى امام، دین به كمال لازم خود رسید، روزى كه حجت ها آشكار شد و بر همگان اتمام حجت گردید.
4ـ روز پرده بردارى از مقام امامت: «هذا یوم الایضاح والافصاح عن المقام الصراح». «افصاح» به معناى اظهار كردن و مرادف با «ایضاح» است، و صراحت به معناى خالص بودن چیزى از تعلقات است، و سخن صریح از همین باب است بدان جهت كه اظهار و تأویل ندارد.28 اما مقام صراح یعنى جایگاه پاكى، پیراستگى، و منظور از آن مقام عصمت و امامت است كه در روز غدیر از آن پرده بردارى شد و امام براى همگان مشخص شد تا دیگر بهانه اى براى منافقان و دو رویان نباشد كه پیامبر(ص) به صراحت كسى را معرفى نكرده است.
5ـ روز كامل شدن دین: «ویوم كمال الدین …»، روزى است كه دین خداوند كامل شد. كارى كه در روز غدیر صورت گرفت آنچنان از اهمیت برخوردار بود كه حق تعالى در شأن آن فرمود: الیوم اكملت لكم دینكم، كارى كه اگر صورت نمى گرفت، نه تنها دین به مرحله كمال خود نمى رسید كه در حقیقت اصل رسالت نیز ابلاغ نشده بود، فان لم تفعل فما بلغت رسالته از این روى على(ع) نیز خود فرمود: وكمل اللّه دینه….
6ـ روز پیمان بستن: «ویوم العهد المعهود»، روز پیمانِ بسته شده است، پیمانى كه پیامبر(ص) پس از گرفتن اقرار و اعتراف از مردم مبنى بر اینكه پیامبر حتى از خود مردم نسبت به خودشان، بر آنها اختیار و حق دارد و مردم نیز آن را تأیید كردند.
ایها الناس من اولى بالمؤمنین من انفسهم؟ قالوا: اللّه ورسوله اعلم. قال: ان اللّه مولاى وانا مولى المؤمنین و انا اولى بهم من انفسهم فمن كنت مولاه فعلى مولاه.29
ممكن است عهد معهود اشاره به عهدى باشد كه در آغاز خلقت از انسان گرفته شد، واذ اخذ ربك من بنى آدم…(اعراف،172)، چرا كه در دعاى غدیر مى خوانیم كه على(ع) فرمود: «وجددت لنا عهدك و ذكرتنا میثاقك المأخوذ منا فى ابتداء خلقك ایانا».30
7ـ روز شهود و حضور: «ویوم الشاهد والمشهود» . این تعبیرى است كه قرآن درباره قیامت به كار برده است،31 به این معنا كه شاهدْ پیامبر و مشهود، قیامت است، شاهدْ انسانها و مشهود، اعمال آنان است، شاهد ملائكه و مشهود، قرآن است و شاهدْ پیامبر و مشهود، على(ع) است.
به كار بردن این تعبیر درباره روز غدیر، مفید همین معناست كه پیامبر، شاهد و على، مشهود است. پیامبر(ص) شهادت به ولایت على(ع) داد و انسانها و فرشتگان بر این امر گواهى دادند. تاریخ نیز گواهى داد كه گروهى به دلیل نیل به مقام ولایت به على(ع) تبریك و تهنیت گفتند، لكن پس از چندى و در ظرف تنها چند ماه آن را زیرپا گذاشتند.
8ـ روز نمایش قرارها از دورویى ها: «یوم تبیان العقود عن النفاق والجحود». روزى كه خط حق از جریان نفاق مشخص شد، روزى كه باعث شد حامیان واقعى از مدعیان دروغین جدا شوند؛ آنان كه حقایق را آگاهانه انكار كردند و نفاق خود را در عمل آشكار ساختند، على(ع) در متن خطبه فرمود: «وكشف خبایا اهل الریب وضمائر اهل الارتداد، وقع الاذعان من طائفة باللسان دون حقائق الایمان و من طائفة باللسان وصدق الایمان».
9ـ روز بیان حقایق: «ویوم البیان عن حقائق الایمان». روزى كه خط ایمان از دیگر خطوط ممتاز شد، كسانى كه تا آن روز ادعاى ایمان به خدا و اطاعت از پیامبر را داشتند، در آن روز درونشان آشكار شد. در آن روز همه دانستند كه اگر واقعاً معتقد به اطیعوا اللّه واطیعوا الرسول هستند باید از اوامر خدا و پیامبر و از جمله ولى امر، على بن ابى طالب(ع) كه مصداق بارز و اَتم اطاعت از خدا و رسول است نیز پیروى كنند.
اینجا بود كه با نصب على(ع) و نقش بر آب شدن نقشه ها و برباد رفتن خواب و خیالها، حقایق را انكار كردند و مصداق قل لم تؤمنوا(حجرات،14) شدند، چرا كه ایمان فقط گفتن شهادتین نیست، بلكه پذیرش ولایت، حقیقت آن است كه باید در قلب تجلى و در عمل جلوه نماید.
10ـ روز راندن شیطان: «یوم دحر الشیطان». «دحر» بر وزن «دهر» به معناى راندن است.32 در روز غدیر با كامل شدن دین، شیطان نیز براى دومین بار رانده شد، شیطان كه از دین كامل و حقیقت ایمان دل خوشى ندارد، دوست مى داشت دین، ناتمام و ابتر بماند و به كفار وعده مى داد كه با مرگ پیامبر(ص) نفس راحتى مى كشند، با واقعه غدیر، وسوسه ها، توطئه ها و نقشه ها، نقش بر آب شد و همان گونه كه كافران مأیوس و نومید شدند (الیوم یأس الذین كفروا من دینكم ـ مائده،5)، شیطان نیز مأیوس و رانده درگاه الهى شد؛ همو كه راضى به خلافت انسان براى خدا نبود و با سجده نكردن طرد و رجم شد، راضى به خلافت على(ع) براى پیامبر(ص) نیز نبود و از این رو مدحور گردید. از این روست كه در حدیثى از امام رضا(ع) مى خوانیم كه فرمود:
یوم مرغمة الشیطان.33
11ـ روز برهان:«یوم البرهان». قرآن كریم، یهود و نصارا را كه مدعى انحصار بهشت بودند و مى گفتند جز ما كسى به بهشت نمى رود (وقالوا لن یدخل الجنه الامن كان هوداً او نصارى ـ بقره،112)، محكوم مى كند و آنان را به استدلال فرا مى خواند و مى فرماید: قل هاتوا برهانكم ان كنتم صادقین(بقره،112). روز غدیر دلیل حقانیت اهل ولایت و رهروان امام و ولى اللّه الاعظم و منصوب الهى است، و دلیل و برهانى است كه تاریخ، حدیث و تفسیر گواه آن است. دیگران اگر مدعى هستند باید اقامه دلیل كنند و برهان بیاورند.
12ـ روز داورى: «هذا یوم الفصل الذى كنتم توعدون»، روز غدیر روز جدایى حق از باطل است و این عبارت امام(ع) در حقیقت تشبیهى از غدیر به قیامت است و یا به عبارت صحیح تر تاویل به آن است، كه قرآن فرمود: هذا یوم الفصل الذى كنتم به تكذبون(صافات،2) و نیز فرمود: وهذا یومكم الذى كنتم توعدون(انبیاء،103).
در این تشبیه و تأویل دو نكته وجود دارد: اوّل این كه آن گونه كه روز قیامت حق از باطل جدا مى شود و اهل حقیقت و ایمان روانه بهشت مى شوند و گروه باطل به سوى دوزخ برده مى شوند، روز غدیر نیز فرقه ناجیه، مؤمنان به ولایت هستند و در صراط مستقیم كه همان امام مفترض الطاعة است (انا سبیله الذى نصبنى للاتباع بعد نبیّه) قرار دارند، و جز آنها كه از حق و ولایت اعراض كرده اند، دوزخى اند.
دوم این كه كفار و مشركان انتظار وقوع قیامت را نداشتند و مى پنداشتند كه واقعیت ندارد؛ دشمنان ولایت نیز انتظار چنین روزى را نداشتند و نمى پنداشتند كه خداوند وصى و جانشینى براى پیامبر(ص) تعیین و نصب كنند، اما با حیرت تمام مشاهده كردند كه خداوند خود داورى كرد و امام و ولى را تعیین نمود و پیامبر(ص) را مأمور به ابلاغ آن فرمود.
13ـ روز فرشتگان: «هذا یوم الملاء الاعلى الذى انتم عنه معرضون»، غدیر روز فرشتگان والامقام در عالم بالاست. این فقره از خطبه، برگرفته از كلام الهى است كه فرمود: لایسمعون الى الملأ الاعلى(صافات،8). به كار بردن این تعبیر بیانگر آن است كه در این روز فرشتگان به امر الهى فرود آمده و چنین مأموریتى را براى پیامبر(ص) آوردند، پس از، آن نیز طبق روایت رضوى در عالم فرشتگان محفل انس برگزار مى شود كه فرمود:
وهو الیوم الذى یامر جبرئیل ان ینصب كرسى كرامة بازاء بین المعمور ویصعده جبرئیل وتجتمع الیه الملائكه من جمیع السموات.34
و نیز مى فرماید:
ان یوم الغدیر فى السماء اشهر منه فى الارض.35
اما معاندان نمى توانند و یا نمى خواهند این معنا را درك كنند، از این روى امر مهم الهى را از صقع ربوبى و ملأ اعلى تنزل داده و به یك امر بشرى تبدیل كردند.
14ـ روز رهنمون: «هذا یوم الارشاد». غدیر، روزى است كه خداوند به وسیله پیامبر(ص) مردم را به مسیر آینده شان راهنمایى كرد، حقایق را گفت، ولىّ امر را معرفى كرد، و با بدرقه كردن آن با دعاى معروف اللّهمّ وال من والاه وعاد من عاداه واحب من احبه وابغض من ابغضه36 راه ولایت و مسیر عداوت ، طریق حب و بغض مردم را مشخص فرمود. پیامبر(ص) ارشاد كرد و رهنمون داد، مسیر آینده را روشن كرد، اما امت چه كرد؟
15ـ روز آزمون: «ویوم محنة العباد»، «محنت» به معناى آزمودن است و «امتحان» نیز از همین باب است. روز غدیر روز آزمایش بندگان بود، روزى كه خداوند، ولى و پذیرش ولایتش را وسیله آزمودن انسانها قرار داد، هر كه آن را پذیرفت و بدان پاى بند بود، سرفراز از بوته آزمایش درآمد، و هر كه آن را رفض كرد ـ هر چند در آن هنگام تبریك گفت ـ در این امتحان پذیرفته نشد، چرا كه نفى ولایت در حقیقت رها كردن رسالت و ترك توحید است.
16ـ روز پیشاهنگان: «یوم الدلیل على الرواد». «رواد» جمع «راید» به معناى پیش قراول است، این عبارت ممكن است بدین معنا باشد كه على(ع) كه خود از پیشگامان ایمان و اسلام است (اول من آمن به، اول من اسلم37) و گوى سبقت را در این میدان از دیگران ربوده است (كه فرمود «والسابقون السابقون اولئك المقربون ـ واقعه،10و11)38،به این روز و واقعه غدیر بر فضایل خود استدلال مى كند و مى گوید: روز غدیر كه روز ولایت و معرفى ولى است دلیلى است بر شناخت پیشگامان و پیشاهنگان. پیشگام در ایمانِ به رسالت، پیشاهنگِ در امامت و صدر الائمه است.
17ـ روز هویدا شدن نهانها: «هذا یوم ابدى خفایا الصدور ومضمران الامور». در این بخش از خطبه دو احتمال وجود دارد.یكى گوشزد كردن مجدد جریان نفاق و دوروییهاى مذموم كه پیش از این بدان اشارت فرمود.
دیگر، آشكار شدن اسرار ممدوح؛ یعنى روزى كه خداوند، راز بین خود و رسولش را آشكار كرد، در آن روز پیامبر(ص) سرّى را كه خداوند در درونش به ودیعت نهاده بود و پیامبر از افشاى آن در هراس بود، با تضمین بر تأمین آن را آشكار كرد. (بلغ ما انزل الیك من ربك … واللّه یعصمك من الناس). شاید تركیب «مضمرات الامور» مؤید همین معنا باشد.
18ـ روز شناسایى خاصان: «هذا یوم النصوص على اهل الخصوص». پیامبر مكرم(ص) از آغاز بعثت تا حجة البلاغ، بارها به اشاره و كنایه به معرفى على(ع) پرداخته بود، در حدیث «یوم الانذار»، در حدیث منزلت و … اما در جریان غدیر بدون هیچ پرده پوشى و به دور از هر گونه كنایه و اشاره و با صراحت تمام به معرفى على(ع) به عنوان ولى امر مسلمین پرداخت و راه هرگونه توجیه را مسدود كرد زیرا كه فرمود: «من كنت مولاه فعلىّ مولاه». از این روست كه امام مى فرماید: غدیر روز تنصیص است روز معرفى خاصان (على) با سخن صریح است.
19ـ روز اوصیا و انبیا: «هذا یوم شیث، هذا یوم ادریس، هذا یوم یوشع، هذا یوم شمعون». در این بخش از خطبه امام به تعلق روز غدیر به برخى از انبیا و اوصیا چون ادریس، شیث، یوشع و شمعون اشارت مى كند، قرآن كریم درباره ادریس مى فرماید: واذكر فى الكتاب ادریس انه كان صدیقاً نبیاً(مریم،56).
شیث، به حسب تاریخ، وصى حضرت آدم بوده است؛ یوشع نیز جانشین حضرت موسى(ع)،39 و شمعون جانشین حضرت عیسى(ع) بوده است.40 در ادامه روایت مى خوانیم كه روز غدیر به آدم (قبول توبه)، ابراهیم (نجات از آتش)، هارون (جانشینى از موسى) و عیسى(ع) تعلّق دارد.41
گویا روز غدیر یادآور نقاط حساس در نبوت و وصایت است كه بسیارى از انبیا از جمله پیامبر اسلام(ص) در آن تعیین جانشین كرده اند.
20ـ روز آسایش و آسودگى: «هذا یوم الامن و المأمون». قبل از واقعه غدیر، نگرانیهایى نسبت به آینده اسلام وجود داشت و حتى از پیامبر(ص) نیز چنین نگرانى یى ابراز مى شد، چرا كه در حدیث ثقلین و خطبه حجة الوداع فرمود: «فانظروا كیف تخلفونى فى الثقلین» اما پس از جریان غدیر مى بینیم این نگرانى به سرور و شادى مبدل مى شود كه فرمود:
اللّه اكبر على اكمال الدین واتمام النعمة ورضى الرب برسالتى والولایة لعلى من بعدى.42
على(ع) نیز در همین خطبه فرمود: «واقر عین نبیه والمؤمنین والتابعین»، افزون بر این كه خداوند براى پیامبر(ص) نسبت به پیامدهاى غدیر، امنیت و آسایش را تضمین كرد: «وضمن له عصمته منهم» كه از این جهت نیز غدیر روز آسودگى است.
21ـ روز گنج پنهان: «هذا یوم اظهار المصون من المكنون». غدیر روزى است كه آنچه در نهان نگهدارى مى شد، علنى گردید، و این همان امر مهم ولایت است. تعبیر به «المصون من المكنون» بیانگر آن است كه حادثه غدیر برنامه اى نبوده است كه خلق الساعه پدید آمده باشد، بلكه پیش از فرا رسیدن این برهه از زمان در مكنون (صندوقچه) حفظ شده علم الهى و سینه پیامبر(ص) وجود داشته است و روز غدیر تنها ظرف اعلان آن است.
22ـ روز آشكار شدن رازها: «هذا یوم ابلاء السرائر». این قسمت از خطبه تعبیر دیگرى از بیانى است كه قبلاً بیان شده بود، در حقیقت امام با توجه به اهمیت این اعلان، آن را به چند گونه بیان كرده است. یك بار فرمود: «یوم الایضاح»، بار دیگر گفت: «یوم ابدى خفایا الصدور و مضمرات الامور»، و در مرتبه بعد فرمود: «اظهار المصون» و بالاخره در آخر فرمود: «ابلاء السرائر»؛ روزى كه اسرار درون اعم از كفر و ایمان، بغض و حب، شر و خیر، ریا و اخلاص و… آشكار شد.
تعبیر اخیر برگرفته از وصف قیامت است كه قرآن بدان اشارت دارد و مى فرماید: یوم تبلى السرائر(طارق،9). تشبیه روز غدیر به روز قیامت مى تواند بیانگر این نكته باشد كه آن گونه كه روز قیامت اعلان نهایى پایان دوره اى از حیات و آغاز حیاتى دیگر است، غدیر نیز به نوبه خود اعلان پایان دوره اى از هدایت و ارشاد (به صورت نبوت) وآغاز دوره اى دیگر در شكل امامت است و ویژگى جاودانگى دین را تضمین مى كند.

نكته پایانى

از آنچه گذشت، روشن شد كه جریان غدیر، تنها رخدادى تاریخى و یا گذرگاهى جغرافیایى و یا بحثى روایى و یا مسئله اى سیاسى نیست و حتى به رغم تصور عموم، حدّ فاصل میان شیعه و سنى در مسئله امامت نیست؛ زیرا اختلاف نظر میان این دو فرقه بر سر وقوع حادثه تاریخى غدیر، یا صدور روایت آن و یا لزوم وجود امام و رهبر نیست، كه همگان بر آن ها اتفاق نظر دارند؛ آنچه در این رهگذر مورد نقض و ابرام فریقین است، لزوم تنصیصى بودن نصب امام و ولىّ به همان وجه كه در نبوت و رسالت است، مى باشد.
بنابراین، غدیر، نه تاریخ است، نه جغرافیا، نه روایت است و بحث درایت ، و نه سیاست و حكومت، بلكه ولایت است و ولایت.
به عبارت دیگر غدیر سر فصل عقیده اى است كه سرچشمه همه طاعتها و نمود همه رسالتها و نبوت همه انبیا است.
غدیر كلمه اى است كه پیشوندش لاهوت و رسالت، و پسوند آن امامت و ولایت است. غدیر جمله اى است كه مبتداى آن توحید، خبرش معاد و قیامت و ربطش ولایت است پس بر ماست كه با درك ربط بین توحید و نبوت و ولایت همه عقاید، اخلاقیات و اعمال خود را با ولىّ (صراط مستقیم مجسم) بسنجیم و بر وفق آن گام برداریم.
پى نوشتها:
1. این قسمت، تركیبى است از آیه 21 سوره ابراهیم وآیه 47 سوره غافر.
2. آنچه بین كروشه قرار گرفته است، به استثناى مورد اخیر ونشانى آیات ، همگى برگرفته از نسخه خطى مصباح المتهجد است.
3. مصباح المتهجد وسلاح المتعبد، شیخ طوسى، به تصحیح اسماعیل انصارى زنجانى، ص694، نسخه اى از این كتاب، در كتابخانه مدرسه امام حسین(ع) ـ مركز آموزش تخصصى تفسیر و علوم قرآن حوزه علمیه قم ـ وجود دارد.
4. اقبال الاعمال، ص461
5. مصباح كفعمى، ص695
6. بحارالانوار، ج97،ص112
7. مسند الامام الرضا(ع)، عزیز اللّه عطاردى، ج2، ص11
8. مناقب ابن شهر آشوب، ج3، ص43
9.وسائل الشیعه، كتاب الصوم، باب الصوم المندوب(ب41) ح11
10. تفسیر نورالثقلین، ج2، ص160 و ج5، ص305
11. جامع احادیث الشیعة، ج11، ص666
12. الغدیر فى الكتاب والسنّة والأدب، ج1، ص284و 287
13. مصباح المتهجد وسلاح المتعبد، ص694
14. ر.ك: مقباس الهدایة، ص70؛ درایة الحدیث، شانه چى، ص88؛ كلیات فى علم الرجال، جعفر سبحانى، ص122
15. ر.ك: رجـال النجـاشـى، ج2، ص407؛ جـامـع الرواة، ج2، ص308؛ معجـم الرجال، ج19، ص235
16. ر. ك: مستدرك علم رجال الحدیث،ج5، ص291؛ ج4، ص85 و ج6، ص328
17. ر. ك: كلیات علم الرجال، ص122
18. تألیف مولى محمّد جعفر شریعتمدار استرآبادى(م.1263). ر.ك: الذریعه، ج18، ص283
19. ر. ك: مقباس الهدایه، ص71ـ72
20. ر. ك: درایة الحدیث، ص89
21. ر. ك: قاموس الرجال، ج1، ص31
22. ر. ك: بحار الانوار، ج97، ص110
23. بحارالانوار، ج98، ص298
24. ر. ك: وسائل الشیعه، كتاب الصوم، باب الصوم المندوب(ب14) ح1،2،4،6،7،9 و10
25. الغدیر، ج1، ص267 و 268
26. ر.ك: المصباح المنیر؛ مجمع البحرین: ماده «دوح»
27. ر. ك: الغدیر، ج1، ص9ـ61
28. المصباح المنیر؛ مجمع البحرین: ماده «صرح» و «نصح»
29. الغدیر، ج1 ص11
30. مصباح المتهجد، ص294
31. سوره بروج، آیه3
32.صحاح اللغة، مادّه «دهر»
33. مسندالامام الرضا(ع)، ج2، ص18
34. مسند الامام الرضا(ع)، ج2، ص18
35. همان، ص20
36. الغدیر، ج1، ص11
37. فضایل الخمسة من الصحاح السته، ج1، ص178 و187
38. ر. ك: الدر المنثور فى التفسیر الماثور، ج8، ص6
39. مجمع البحرین: مادّه هاى «شیث» ، «یوشع»؛ تاریخ یعقوبى، ج1، ص8 و46
40. وسائل الشیعه، كتاب الصوم، باب الصوم المندوب(باب14) ح12
41. همان.
42. الغدیر، ج1، ص11

---

منبع:
مرکز اطلاع رسانی آل البیت