دایره المعارف کودکان و نوجوانان

اهالی کتاب در اوایل دهه هفتاد و در نخستین دوره های نمایشگاه بین المللی تهران در بخش کودک و نوجوان با اثری روبرو شدند که برای بچه های آن نسل خاطرات شیرینی از مطالعه یک مجموعه به نام و برای خودشان به یادگار کذاشت. مجموعه ای که تا همین امروز و حتی سال های آینده ادامه داشته و کتابخوانان در انتظار اردیبهشت هرسال و نمایشگاه کتابی دیگر هستند تا از رونمایی و عرضه جلدهای جدیدش لذت ببرند.

سخن از نخستین دایره المعارف مصور ایرانی است که با نام فرهنگنامه کودکان و نوجوانان در بازار کتاب شناخته می شود. کتابی علمی و پژوهشی که از سال 1358 تهیه آن آغاز شده و مطالب علمی متناسب با فرهنگ و زبان ایرانی برای بچه های 10 تا 16 ساله کشورمان منتشر می شود.

پس از انقلاب اسلامی نیاز به یک مرجع و مجموعه کتاب علمی که بتواند دانش و اطلاعات مورد نیاز کودکان و نوجوانان را تامین کند، بیش از هر زمان دیگری احساس شد. به همین منظور در شورای کتاب کودک که سازمانی فرهنگی پژوهشی و البته غیر انتفاعی در حوزه ادبیات کودک و نوجوان بود، گام های اولیه برای تهیه و تدوین این فرهنگنامه برداشته شد.
 

کوشش برای خلق یک مجموعه بی نظیر

کار انتشار اولین دایره المعارف کودکان و نوجوانان ایران که امروز پیش بینی می شود به 24 جلد برسد با سرپرستی توران میرهادی آغاز شد.پیش‌بینی می‌شود مجموعه فرهنگنامه در ۲۴ جلد با نظم الفبایی با بیش از پنج هزار مقاله و چندین هزار نقشه، تصویر و نمودار رنگی از سوی شرکت تهیه و نشر فرهنگنامه منتشر شود.بیش از صدها نویسنده، مترجم، پژوهشگر، نقاش و تصویرگر، ویراستار و حتی داوطلبان علاقه مند به فعالیت های ادبی در کار تألیف، ویرایش، تهیه تصویر، آماده‌سازی این فرهنگنامه مشارکت دارند.

تولید و انتشار این فرهنگنامه در شورای کتاب کودک آنقدر جدی و مهم شد که «شرکت تهیه و نشر فرهنگنامه کودکان و نوجوانان» در سال ۱۳۶۶ تاسیس شد تا تولید و توزیع و انتشار این کتاب را به عهده گیرد. با استقبال مخاطبان از جلدهای نخست این مجموعه، فعالیت های جانبی فرهنگنامه هم بیشتر شد. تا جایی که برگزاری کارگاه‌های آموزشی مثل کارگاه نویسندگی، مرجع شناسی، جلسات هم‌اندیشی، نشست‌های مشورتی با مشاوران نوجوان، تهیه آرشیو تصویر، خدمات کتابخانه‌ای، تهیه و تدوین منابع آموزشی و ترویجی، ترویج فرهنگنامه در مدارس و سایر مراکز فرهنگی و نیز شرکت در نمایشگاه‌های کتاب هم در کنار آن قرار گرفت. جوایز زیادی از جمله  کتاب سال جمهوری اسلامی (۱۳۷۷)، ترویج علم (۱۳۷۹) و بهترین مقاله‌های دینی در دایره‌المعارف‌ها (۱۳۸۳) را به فرهنگنامه تعلق گرفته است.

زندگی خانم معلم، وقف فرهنگنامه شد

ایده اولیه تولید فرهنگنامه بومی به دومین سمینار ملی ادبیات کودکان در سال 46 باز می گردد. ایده ای که تا بیست سال بعد تنها در حد یک ایده باقی ماند اما بالاخره در سال 58 به اجرا درآمد. توران میرهادی را باید مادرِ واقعی این فرهنگنامه دانست. عضو شورای کتاب کودک که توانست با همکاری سایر دوستانش کوششی ماندگار و جاودانه را برای غنی سازی کتاب های مرجع علمی در حوزه ادبیات کودک آغاز کند.

استاد ادبیات کودک با آنکه در رشته راه و ساختمان درس خوانده بود اما هم نویسندگی می کرد و هم در آموزش و پرورش به تعلیم آینده سازان ایران می پرداخت. تعلیم و تربیت مربیان و همکاری در کتاب های درسی هم از دیگر فعالیت های او بشمار می رفت. ولی آنچه نام خانم معلم ادبیات را برای همیشه ماندگار کرده است، سرپرستی گروه اجرایی فرهنگنامه کودکان و نوجوانان است. کاری بزرگ و ستودنی که بیشتر وقت میرهادی در سال های بعد صَرفِ آن شد.

کار تهیه و تدوین فرهنگنامه برای میرهادی آنقدر جدی بود که در سال های ایانی با اینکه سن و سالی از او گذشته بود، تمام کارهای دیگر و حتی زندگی شخصی اش را وقف فرهنگنامه کرد تا میراثی ماندگار برای کودکان و حتی والدین آنها بجا گذارد.

شانزده جلد از مجموعه فرهنگنامه در زمان حیات این بانوی فرهیجته منتشر شد و متاسفانه درگذشت او در آبان سال گذشته فرصت رونمایی از جلدهای بعدی خصوصا جلد هفدهم که در آستانه انتشار قرار دارد را از او گرفت.

 

ادامه راهِ توران میرهادی

راهی که توران میرهادی و همکارانش آغاز کردند، همچنان ادامه دارد. فضایی کوچک در شورای کتاب کودک با گروهی که مشتاقانه می کوشند، این مجموعه استمرار یابد. انوشه انصاری دبیر شورای کتاب کودک و از دوستان صمیمی میرهادی بر ادامه کار و روندِ تدوین فرهنگنامه نظارت می کند.

 فرهنگنامه کودکان و نوجوانان ایران با افتخار می تواند یک سر و گردن از دایره المعارف های مشابه که اغلب به زبان انگلیسی  هستند، بالاتر قرار گیرد. چرا که دایره ‌المعارف‌های انگلیسی  اغلب به پرسش‌ها و نیازهای مخاطبان بومی توجه کرده اند داشته ‌اند و به زندگی‌ نامه بزرگان همان کشور و فرهنگ بومی آنان پرداخته اند.شیوه و سطح نگارش فرهنگنامه متناسب با زبان و فرهنگ بومی ایران است و خواننده جستجوگر به راحتی می تواند بر اساس ترتیب حروف الفبا به پاسخِ پرسش های خود برسد.

در ادامه چند نمونه از مداخل فرهگنامه را با هم می خوانیم:

 اعلامیۀ جهانی حقوق کودک:  اعلامیه ای است در حمایت از کودکان سراسر جهان و تأمین حقوق و آزادیهای لازم برای رشد کامل جسمی و روحی آنان که از طرف سازمان ملل متحد صادر شده است. این اعلامیه در 20 نوامبر سال 1959 م (29 آبان 1338) در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، با رای موافق همۀ اعضای این سازمان، به تصویب رسید. پیش از آن در سال 1924 م (1303 ه ش) جامعۀ ملل نیز اعلامیه ای دربارۀ حقوق کودک صادر کرده بود.

خون : بافت مایعی است که در قلب و رگها جریان دارد، اکسیژن و مواد غذایی را به سلولهای بدن می رساند و دی اکسید کربن و مواد زائد را از سلولها دور می کند. جریان خون به جابجا شدن موادی مانند آنزیمها و هورمونها کمک می کند و دمای بدن را ثابت نگه می دارد. همچنین، گروهی از سلولهای خون در برابر میکروبها و سایر عوامل بیماریزا از بدن دفاع می کنند ...
 
حافظ شمس الدین محمد (فوت 792 ه ق ): از بزرگترین شاعران ایرانی است. در شیراز زاده شد، زندگی خود را در آن شهر گذرانید و در همان شهر درگذشت. از خانواده و کودکی حافظ آگاهی چندانی در دست نیست، اما مسلم است که از نوجوانی به آموختن قرآن کریم، فلسفه، کلام و مطالعۀ ادب و علوم زمان خود پرداخته است. انس او با قرآن کریم چندان بود که قرآن کریم را از حفظ می خوانده است. از این رو، خود را حافظ، یعنی از حفظ دارندۀ قرآن کریم، نامیده است.

 دبستان:مکانی است برای آموزش و پرورش کودکان هفت تا دوازده ساله. کودکان، در دبستان، خواندن، نوشتن و حساب کردن را می آموزند و آگاهیهای ساده و پایه ای دربارۀ زندگی در محیط طبیعی و اجتماعی  به دست می آورند. این دوره را، به سبب آنکه اساس آموزشهای بعدی است، آموزش ابتدایی می نامند. پس از پایان این دوره، دانش آموزان به دورۀ راهنمایی و یا دبیرستان راه می یابند. آموزش ابتدایی بخشی از آموزش رسمی و عمومی است.  ( آموزش  رسمی زیر نظر دولت است و از دبستان آغاز می شود و تا پایان دورۀ دانشگاه ادامه دارد. آموزش عمومی، شامل دبستان، دورۀ راهنمایی و دبیرستان، بخشی از آموزش رسمی به شمار می رود.) امروزه، آموزش ابتدایی در همۀ کشورها برای کودکان اجباری و معمولا رایگان است.

---