تاریخ و منبع قمه زنی

علی بیرانوند - بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان



یکی از مسائل بسیار مهمی که در فرهنگ عاشوا پژوهی باید مورد توجه و اهتمام محققان و اندیشمندان قرار گیرد، آسیب های پیش روی عزاداری های عاشورا است، محققان دلسوز و متعهد اگر خواهان پویایی و زنده ماندن مکتب و نهضت عاشورا یند نباید نسبت به این موضوع بی تفاوت بوده و با ساده اندیشی از کنار آن عبور کنند. یکی از کارها و رفتارهایی که به نوعی در زمره ی آسیب های عزاداری حسینی به حساب می آید  قمه زنی است.  در این نوشتار حول این موضوع بحث خواهیم کرد.

ابزار محبت از جنس افراط و خودزنی

بدون شک ابراز دوستی و محبت نسبت به خاندان عصمت و طهارت یکی شاخص های محبان خاندان عصمت و طهارت است، ولی نباید از یاد بُرد، این ابراز محبت و دوستی نباید به رفتاری بدون  قاعده و قانون  تبدیل شود. آموزه های اسلامی بر اساس معارف قرآنی شکل گرفته است از طرفی معارف قرآنی هیچ گاه رفتارهای افراطی را تجویز و تایید نکرده است؛ چرا که خدای متعال امت اسلامی را امتی میانه و متعادل معرفی کرده است. «وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ؛[بقره، آیه 143] همان‏گونه (كه قبله شما، یك قبله میانه است) شما را نیز، امت میانه ‏اى قرار دادیم (در حد اعتدال، میان افراط و تفریط) تا بر مردم گواه باشید» امت اسلامی باید نمونه و الگوی سایر جوامع انسانی باشد، و این انتظار و هدف هیچ گاه با اعمال افراطی و وهن آفرین بدست نمی آید.

تاریخچه و پیشینه قمه زنی در جامعه اسلامی

محققان و پژوهش گران علوم اسلامی، تاریخ و پیشینه ی مختلفی برای قمه زنی ذکر کرده اند، ولی آنچه مسلم است از بین این اقوال این چنین به دست می آید که این عمل پیش از قرن نوزدهم هجری در بین جامعه اسلامی رایج و مرسوم نبوده است. عده ای این رفتار را عملی وارداتی معرفی کرده اند که از سوی ترک‎ های آذربایجان به فارس‎ ها و اعراب منقل شده است.[1] برخی محققان  نیز بر این باور اند که عمل تیغ زنی و قمه زنی پیش از دوره صفویه در ایران مرسوم نبوده است.[2] به اذعان این محققان این سبک عزاداری در دروه قاجاریه به شدت رونق یافته و مورد توجه عزاداران حسینی قرار گرفته است.[3]

از بیان این پیشینه به روشنی پیداست که در عصر حضور ائمه اطهار(علیهم السلام) که مرجعیت دینی جامعه اسلامی را بر عهده داشته اند هیچ گاه «قمه زنی» مرسوم نبوده است از این رو نمی توان از این رفتار به عنوان یک سُنت مورد تأیید اهل بیت دفاع کرد. ولی اینکه آیا این روش می تواند یکی از شیوه های صحیح عزاداری به شمار آید،  معرکه ی آرای فقها و علمای اسلامی بوده است. ولی آنچه مورد اتقاق نظر آنان  بوده این است که با دو شرط و خصوصیت قمه زنی در زمره ی افعال و رفتارهای غیر جایز قرار می گیرد:

شرط اول:  ضرر داشتن قمه زنی: اکثر علما بر این  باورند که بر اساس «قاعده لاضرر و لاضرار فی الاسلام» اگر قمه زنی برای انسان ضرر جانی داشته باشد، نه تنها جایز نیست بلکه می تواند حرام نیز باشد. «قاعده لاضرر و لاضرار» از قواعد مشهور فقهی است که در بیش تر ابواب فقه کاربرد دارد و مضمون آن این است که ضرر در اسلام مشروعیت ندارد و هرگونه ضرر و اضرار در اسلام نفی شده است.  

شرط دوم: موجب وهن مذهب و دین: اکثر علمای فقه شرط دیگری را نیز در این منظر داشته که بر اساس این شرط اگر قمه زنی موجب سستی و تضعیف مذهب شود، جایز نیست که انجام شود.

با توجه به این دو شرط حتی اگر طرفداران قمه زنی نپذیرند که این عمل موجب ضرر به بدن می شود،  به این مطلب صحه خواهند گذاشت حتی اگر آن را عمل مباح و یا مستحبی بدانیم، یکى از آسیب ‌هاى آن در حال حاضر، وهن دین و مذهب به شمار می آید. آنچه مسلم است امروزه، این عمل، به نوعی موجبات دلزدگى نسبت به آیین اسلام و بخصوص مذهب تشیع را فراهم می کند، به طوری که موجب می شود شیعه در میان مذاهب اسلامى متّهم به غلوّ و فراطی گری شود.

ما اگر خواهان گسترش جامعه شیعی در بین ملل مخالف هستیم باید با عملکرد مناسب موجب زینت آنان باشیم نه اینکه با این رفتارها زمینه بدنامی مذهب اهل بیت(علیه السلام) را فراهم کنیم. «سلیمان بن مهران گوید روزى شرفیاب حضور امام صادق (ع) شدم و چند تن از شیعه‏ ها آنجا بودند و شنیدم می فرمود اى گروه شیعه زینت ما باشید و[مایه]زشتى ما نباشید.»[4]

تنها مدعا و دلیل قمه زنی در بین طرفداران آن:

عمده دلیل و مدعای طرفداران قمه زنی، روایتی است که علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار آن را به صورت مرسل نقل کرده است: روایتی که در آن، حضرت زینب(سلام الله علیها) از شدت ناراحتی سر خود را بر محمل می زند و از سرمبارکش خون جاری می شود: «فَالْتَفَتَتْ زَیْنَبُ فَرَأَتْ رَأْسَ أَخِیهَا فَنَطَحَتْ جَبِینَهَا بِمُقَدَّمِ الْمَحْمِلِ حَتَّى رَأَیْنَا الدَّمَ یَخْرُجُ مِنْ تَحْتِ قِنَاعِهَا»[5]

عمده اشکالهای این روایت:

نکته اول: علامه در ابتدای این روایت هیچ سند و مدرکی را ذکر نمی کند بلکه خود نیز تصریح به مرسله بودن این روایت می کند: «أَقُولُ رَأَیْتُ فِی بَعْضِ الْكُتُبِ الْمُعْتَبَرَةِ رُوِیَ مُرْسَلًا عَنْ مُسْلِمٍ الْجَصَّاص‏»[6]

نکته دوم: بعضی از محققان بر این باورند که سپاه امویان اسیران کربلا را با بدترین شرایط و امکانات به شام و سوریه انتقال داده اند از این رو برای انتقال از «محمل و کجاوه ای» استفاده نشده بود تا اینکه حضرت زینب(سلام الله علیها) سرمبارکش را بر کجاوه بزند.

سخن آخر:

عزاداری برای امام حسین(علیه السلام) از جمله بهترین و با ارزش ترین کارهاست، ولی بهتر است از شیوه های رایج و مورد تایید مذهب برای این کار استفاده کرد، نه با روش قمه زنی که حتی در اصل آن شک و تردید هست. 

---

پی نوشت:

[1]. شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوران قاجاریه، عبدالله مستوفی، ج 1 و 3.

[2]. قمه‎زنی، سنت یا بدعت؟ مهدی مسائلی، ص 19.

[3]. مقاله رساله شیعه، مروری بر تاریخ تکوین مجالس و آیین‎های عزاداری در ایران، محسن حسام مظاهری، مجله اخبار ادیان، شماره 18، فروردین و اردیبهشت 1385.

[4]. الأمالی (للصدوق) ترجمه كمره‏اى، ص400.

[5]. بحار الأنوار، ج‏45، ص115.

[6]. همان: ص114.