ایام مُحرم در دوران قاجار

مراسم‌های عزاداری در محرم یکی از سنت‌های مورد توجه اکثر شاهان بالاخص قاجار به شمار می‌رفت و آنها از این فرصت برای نشان دادن پایبندی خود به شَرع و ارادتشان به اهل بیت(ع) استفاده می‌کردند.

محرم در عصر قاجار

در عصر قاجار با شروع ماه محرم خیابان‌ها و کوچه و شهر به پرچم‌های سیاه مزین می شد و در تهران نزدیک به دویست هیات مراسم عزاداری برقرار بود؛ در این میان شاهان نیز همراه با مردمی که رسوم و آداب عزاداری محرم را به جا می آوردند مراسم سوگواری برگزار می کردند.
در دو ماه محرم و صفر تهران عزاخانه حقیقی بود. از هیچ نقطه و به هیچ بهانه صدای ساز و آواز برنمی‌خواست و مجلس سروری برپا نمی‌شد مگر سلام تحویل که در دو ماه مزبور با تمام کیفیت منعقد می‌شد. دست‌کم دویست مجلس سوگواری در نقاط مختلف شهر تشکیل می‌‌شد و دسته‌های سینه‌زن روز و شب در حرکت بودند.

ناصرالدین شاه و ماه محرم

ناصرالدین شاه که سخت خود را شیفته معصومین و بویژه امام حسین(ع) نشان می داد شاید بیش از دیگر شاهان قاجار خود را پایبند به عزاداری عاشورا می دانست. او در طول دوران سلطنت خود با ساخت تکیه دولت که گفته می شود بر اساس ساختمان "رویال البرت هال" در لندن طراحی شده بود هر شب مراسم روضه خوانی و سوگواری برگزار می‌کرد. در این میان مورخان علاقه زیاد شاه به اجرای نمایش تعزیه را دلیلی بر بنای تکیه دولت در دوره او می دانند.
گفته می‎شود مراسم ویژه عزاداری در تکیه دولت از روز اول محرم و با حضور ده‌ها روضه‌خوان که برای گرم کردن مجلس یکی پس از دیگری به منبر می‌رفتند آغاز می‌شد و آنان اشعاری در رثای سیدالشهدا(ع) با صدایی خوش قرائت می کردند و در ادامه با حضور ناصرالدین شاه مراسم تعزیه خوانی آغاز می‌شد و تعزیه خوان‌ها در سکوی مرکزی تکیه به نقل و اجرای مصیبت عاشورا می‌پرداختند.
در کنار مراسم رسمی‌ای که شاه هر ساله برگزار می‌کرد آئین‌ها و سنت‌های ویژه دیگری نیز وجود داشت که مردم پایبند به انجام آن بودند که نذر کردن از مهمترین آنها بود. نقل است در آن روزها کسانی که توانایی اطعام نداشتند هم با ریختن مشتی برنج در پلوی نذری یا تکه گوشتی در خورش، در نذر شریک می‌شدند. حتی پخش لباس سیاه بین فقرایی که توانایی تهیه لباس عزا را نداشتند نیز یکی دیگر نذرهای رایج در تهران قدیم بود.

دیگر رسوم مُحرم

از رسوم دیگر عزاداری محرم مراسم قمه زنی بود که در روز عاشورا انجام می‌گرفت و عزاداران کفن‌پوش در دسته‌جات چند نفره اقدام به قمه زنی می‌کردند؛ در این میان رسومی مانند زخم زنی، سنگ‌زنی قفل آجین و شمع آجین کردن بدن وجود داشت که اکنون منسوخ شده است و سال‌های جز نامی از آن برجای نمانده است. عزادارن برای قفل‌آجین کردن، بدن خود را سوراخ کرده و به آن قفل می‌زدند که عملی بسیار دردناک بوده و گاه به عفونت و بیماری فرد منجر می‌شد.
در آن روزها عکاسان دربار و غیردربار نیز بی کار نبوده و مراسم عزاداری و آئین‌های عزاداری را به ثبت تصویر می‌رساندند. عکس‌هایی که کسانی چون محمد حسن میرزا، آنتوان سوریوگین، عبدالله قاجار و تنی چند از دیگر عکاسان قاجار از آئین‌ها عزاداری گرفته‌اند امروز خود یکی از منابع مستند شناخت فرهنگ عزاداری محرم در یکصد سال گذشته است.

---

منابع: عصر ایران / پایگاه اطلاع رسانی تاریخ ایران / میهن امروز