ریشه های شکل گیری واقعه عاشورا

 علی بیرانوند- بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان 

پیشینه و شکل گیری واقعه عاشورا

به درستی اگر کسی بخواهد واقعه تلخ و دردناک کربلا را مورد واکاوی و بررسی قرار دهد نمی تواند علت و منشأ شکل گیری آن را تنها در سال 61هجری جستجو کند، چرا که علت و منشأ واقعه عاشورا با حوادث پیش از رحلت پیامبر گرامی اسلام و همچنین زمان رحلت ارتباطی تنگاتنگ دارد.

از غدیر تا کربلا

یکی از مهمترین و اساسی ترین موضوعاتی که پیش از رحلت پیامبر گرامی اسلام به وقوع پیوست واقعه غدیر بود. پیامبر گرامی اسلام در روز غدیر حامل پیامی بود،[1] که اگر جوامع اسلامی به آن اتفاق نظر پیدا می کردند، هیچ گاه دچار درگیری، اختلاف، سستی و نزاع نمی شدند، ابلاغ پیام غدیر توسط رسول خدا(صلی الله علیه و اله) و اجرای آن توسط مسلمین، ضامن سلامت و بقای جامعه اسلامی بود، ولی متأسفانه پس از رسول خدا به دست فراموشی سپرده شد. با فراموشی غدیر زمینه شکل گیری فتنه های پیچیده ای فراهم شد.  

نگاه به کربلا از دریچه غدیر

خصوصیات و ویژگی هایی که جامعه اسلامی بعد از رحلت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله)  به آن مبتلا شده بود، استعداد و زمینه بروز فتنه ها و انحرافات پیچیده ای را فراهم کرده بود، طرز تفکر و نوع عملکرد خواص  با واقعیات و مسائل دینی و اجتماعی به گونه ای بود که زعم آن می رفت اساسی ترین و مهمترین مباحث دینی رو به فراموشی سپرده شود. به طور قطع و یقین اگر واقعه سقیفه به وقوع نمی پیوست و مردم بر سرپیمان خود با رسول خدا(صلی الله علیه و اله) می ماندند و اجر رسالت را در روز غدیر به فراموشی نمی سپردند،[2] کسی جرأت نمی کرد در جایگاه خلیفه اسلامی با کعب نی به سر بریده فرزند رسول خدا(صلی الله علیه و اله) بزند و آل پیغمبر را خارجی و طغیان گر خطاب کند.

شیوع بیماری خطرناک پس از غدیر

1-آلزایمر مرگبار

یکی از بیماری های خطرناکی که جامعه اسلامی بعد از رحلت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) به آن مبتلا شده بود، فراموشی جایگاه و منزلت فرزندان رسول خدا(صلی الله علیه و اله) بود، هر چند خدای متعال اجر رسالت را دوستی و تبعیت از فرزندان رسول خدا قرار داده بود، «قُلْ لا اَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ اَجْراً اِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبى؛[شوری، آیه23]من از شما پاداشى نمى طلبم جز دوستى بستگانم!»، ولی با این حال همه ی آن محبت و دوستی ها تبدیل به بغض، کینه و دشمنی نسبت به آل طاها شده بود، کما اینکه دشمنان لجوج و کینه ای با کمال وقاحت و بی شرمی در روز عاشورا خطاب به امام حسین(علیه السلام) می گفتند: «اِنّا نَقْتُلُکَ بُغْضاً لاَِبِیکَ»؛ (بلکه به خاطر کینه اى که از پدرت به دل داریم، با تو مى جنگیم و تو را مى کشیم.)[2]

2-کوری و بی بصیرتی دردناک

کوری و بی بصیرتی که بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و اله) جامعه اسلامی را به خود مبتلا کرده بود، تا سال 61 هجری ادامه داشت، به طوری که امت اسلامی قدرت تشخیص دوست از دشمن را از دست داده بودند، هر چند پیامبر خدا تمام آنچه موجب تشخیص دوست بود را برای امت بیان کرده بود و جایگاه و محوریت اهل بیت را تشریح کرده بود، ولی بی بصیرتی و کوری مردم موجب شده بود حق و حقیقت را نبینند و آن را انکار کنند. امام حسین (علیه السلام) در روز عاشورا پرده از این بی بصیرتی جامعه کوفی برمی دارد کما اینکه از ایشان در منابع روایی این چنین نقل شده است: «به نقل از امام حسین(علیه السلام): شما را بخدا می دانید كه على(ع) نخستین كسى بود كه اسلام آورد و از همه دانشمندتر و از همه بردبارتر و ولىّ هر مرد و زن با ایمان بود؟ گفتند: آرى بخدا، گفت: پس چرا ریختن خون مرا حلال كرده‏ اید؟ با اینكه اختیار دور كردن اشخاص از حوض كوثر بدست پدر من است و مردانى را مانند شتران رانده شده از آب از كنار حوض كوثر خواهد راند و پرچم حمد بروز رستاخیز در دست او است، گفتند: همه اینها را كه تذكّر دادى ما می دانیم  ولى با این همه دست از تو برنداریم تا تشنه جان بسپارى.»[3]

3-دنیا طلبی، ثروت اندوزی وترس از جریان انحرافی

بی شک از جمله عواملی که موجب فراموشی غدیر در بین صحابه شده بود، ترس عموم مردم از تبلیغات جریان انحرافی و همچنین دنیا گرایی و تمایل بزرگان نسبت به مناسب حکومتی بود، و گرنه دلیلی نداشت که تنها چند ماه بعد از غدیر و پیش آمد رحلت جانگداز پیامبر، غدیر به فراموشی سپرده شود، این دنیا طلبی و کشش به سوی ثروت مادی و همچنین ترس از جریان انحرافی به وضوح در بین غارت گران کربلا قابل مشاهده است، کما اینکه افرادی همچون عمربن سعد به طمع گندم ری به مصاف با فرزند رسول خدا آمده بودند، و ترس خود را از جریان انحرافی برملا کرده بودند.

 در بعضی منابع احتجاج امام حسین(علیه السلام) با عمر بن سعد این چنین نقل شده است که امام به او فرمود: آیا از خدا نمی ‌ترسی که با من می ‌جنگی در حالی که می‌ دانی من کیستم؟ این گروه را رها کن و نزد من بیا تا مقرب درگاه الهی شوی. عمر بن سعد گفت: از آن می ‌ترسم که خانه ‌ام را خراب کنند. ... امام در حالی که آنجا را ترک می‌ کرد فرمود: ... امید دارم از گندم عراق جز اندکی نخوری.[4] عمر سعد گفت: اگر گندم نباشد، جو خواهد بود.[5]

---

پی نوشت:

[1]. مائده، آیه 67

[2]. ینابیع المودّة، ج 3، ص 79-80.

[3]. اللهوف على قتلى الطفوف، ترجمه فهرى، ص87.  

[4]. ابن‌اعثم، الفتوح، ج۵، ص۹۲-۹۳.

[5]. خوارزمی، مقتل‌الحسین، ج۱، ص۲۴۵.