تاریخ زنده مبارزات روحانیت - نگاهی به حیات استاد دوانی
روستایکوچک دوان در 12 کیلومتری شمال شرقی کازرون در طول چهارده قرن، بیش از سیعالم بزرگوار تربیت و به عالم اسلام تقدیم كرده است و بدون تردید، سرآمدآنان در تاریخ معاصر ایران، حجت الاسلام علی دوانی است.
استاد علیدوانی در مهر ماه 1310 هجری شمسی در آن روستا متولد شد و تا سن هفت سالگیدر دوان به سر می‌برد و پس از آن، نزد اقوامش به آبادان رفت. در آن شهر،دو کلاس اکابر (ششم ابتدایی) را پشت سر گذاشت و وارد آموزشگاه فنی شرکتنفت شد.
حدود سال1322 برای تحصیل علوم دینی عازم نجف شد و به مدتپنج سال و نیم در حوزه علمیه نجف نزد استادانی چون شهید آیت‌الله مدنی،آقا شیخ علی کاشانی، میرزا محمد اردبیلی، محمد غروی، آیت‌الله محمدرضاطبسی و آیت‌الله حاج میرزا علی فلسفی تحصیل كرد و کتاب قوانین در علم اصولفقه و جلد نخست شرح لمعه را به پایان رسانید.
در اوایل سال 1327 بهدلیل کسالت و برای تغییر آب و هوا به کشور بازگشت و به زیارت بارگاهعلی‌بن موسی‌الرضا و سپس به نهاوند رفت و با دختر مرحوم آیت‌الله احمد آلآقا نهاوندی از سلاله استاد کل وحید بهبهانی ازدواج کرد.
استاد دوانی پس از ازدواجبرای تکمیل تحصیلاتش به قم رفت و از محضر اساتیدی چون علامه طباطبایی،شهید آیت‌الله صدوقی، امام خمینی و آیت‌الله بروجردی، فقه، اصول، تفسیر وفلسفه را فرا گرفت و پس از 22 سال دروس حوزوی را به پایان رسانید.
استاددوانی کار خود را در پوشش روحانیت در دو شیوه متمرکز کرده بود؛ یکی منبر وسخنرانی دینی و دیگری، تألیف و تصنیف کتب مذهبی. بر این اساس، سال‌ها دراستان‌های گوناگون کشور و همچنین چندین سال در کشور کویت در ماه‌های مبارکرمضان، محرم و صفر سخنرانی می‌كرد. وی در قم با جمعی از فضلای حوزه علمیه،مجله دینی «درس‌هایی از مکتب اسلام» را منتشر کرد. در سال 1350 به تهرانآمد و در این شهر سکونت كرد و در هر دو مقوله سخنرانی و تألیف کتب دینی،فعالیت خود را ادامه داد و موفق شد بیش از 76 جلد کتاب در زمینه‌هایتألیف، تصنیف، ترجمه، تصحیح و تهذیب منتشر سازد.
ایشان بیش ازهشتاد مقاله تحقیقی نیز در جراید به چاپ رسانده است؛ افزون بر آن دردانشگاه‌های گوناگون از جمله دانشگاه تربیت معلم، امام صادق (ع)، امامحسین (ع)، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشکده علوم قرآنی و ... درموضوعات تاریخ اسلام، سیره ائمه معصومین، تاریخ فقه، تراجم و رجال بهتدریس پرداخت.
استاد دوانی در حدود سی کنگره علمی شرکت كرد و مقالات اودر بیشتر این کنگره‌ها به چاپ رسید. (برگرفته از کتاب تاریخ و فرهنگ مردمدوان، تحقیق دکتر عبدالعلی لهستانی زاده، انتشارات نوید شیراز، چاپ دوم،1380، ص 493).
برخی از آثار مهم ایشان به شرح زیر است:
1. شرح زندگانی استاد کل وحید بهبهانی
2. شرح زندگانی جلال‌الدین دوانی
3. نگاهی کوتاه به زندگانی پر افتخار سیدرضی
4. امام خمینی در آیینه خاطره‌ها
5. امام مهدی ـ علیه‌السلام ـ از دیدگاه قرآن و عترت
6. تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت
7. حاج شیخ عباس قمی، مرد تقوا و فضیلت
8. خاطرات من از استاد شهید مطهری
9. دانشمندان عامه و مهدی موعود
10. زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیت‌الله بروجردی
11. مفاخر اسلام (دوازده جلد)
12. نهضت روحانیون ایران (ده جلد)
13. نقد عمر
ب: آثار مرحوم علی دوانی از دیدگاه اندیشمندان بزرگ دینی
1. تقدیرنامه هبه‌الدین حسینی شهرستانی از مرحوم علی دوانی
پساز آن که مرحوم علی دوانی کتاب «وحید بهبهانی» را نگاشت، دانشمند فرهیختهعلامه شهیر مرحوم آیت‌الله سید هبه‌الدین شهرستانی، مؤلف کتاب گرانقدراسلام و هیئت و نزدیک به پنجاه کتاب دیگر، درباره آن و نویسنده‌اش چنیننوشت: «بسی مسرور و خوشوقتم از اطلاع بر این کتاب کریم موسوم به (وحیدبهبهانی) که از هر حیث دارای علو مرتبت و اهمیت است. چه از جهت موضوعتاریخی و شخص شخیص مرحوم آقای وحید بهبهانی و فرید بلا ثانی و چه از جهتسعه باع و کثرت اطلاع و احاطه مؤلف بزرگوار آن، دانشمند محترم جناب آقایعلی دوانی و حلاوت تلاوت عبارت‌های خجسته و معانی برجسته آن که بسی شایستهتمجید می‌باشد...». (وحید بهبهانی، علی دوانی، ص 17، انتشارات امیر کبیر،تهران، 1362).
2. شیخ آقا بزرگ تهرانی و تجلیل از مرحوم علی دوانی:
«پساز آن که استاد دوانی کتاب شرح زندگانی استاد کل وحید بهبهانی را نزد شیخآقا بزرگ فرستادند، ایشان در پاسخ چنین نگاشتند: چندی قبل که شرح احوالمحقق دوانی را ارسال داشتید، تشکر از وصول آن نمودم تا آن که نسخه شریفهترجمه وحید بهبهانی را ارسال داشتید نیز حقیر زیادتی مسرت خود را عرضهداشتم نمی‌دانم چه شده که نرسیده است!
چگونه فرض می‌شود که من این خدمتبزرگ سر کار را به بزرگ‌ترین افراد علمای اسلام تقدیر نکرده باشم؟ البتهملاحظه کرده‌اید حقیر در ترجمه‌این شخص بزرگ در مجله کرام البرره، تنهانزدیك به سه صفحه نوشته‌ام. این کجا و این مجلد کتاب نفیس بزرگ حاوی قریبپانصد صفحه که سرکار مرقوم داشته‌اید، كجا!؟ پس من با این قصر باع چگونهتقریظ کنم این کتاب جلیل را؟ هر چه بنویسم ادای حق او نمی‌شود و چون کتاببه زبان شیوای فارسی است هر کسی به خواندن فارسی آشنایی داشته باشد، فوایدو مزایای آن را درک می‌کند» (همان، ص 19).
ج: مرحوم علی دوانی، تاریخ شفاهی مبارزات روحانیون و حوزه‌های علمیه در دوره معاصر
1. کتاب نقد عمر به درخواست مرکز اسناد انقلاب اسلامی برای درج در خاطرات استاد:
روح‌اللهحسینیان، رئیس مرکز اسناد انقلاب در نامه‌ای از مرحوم دوانی به عنوانشخصیتی آگاه از حوادث انقلاب اسلامی دانسته و برای جمع‌آوری خاطرات وی بهعنوان یکی از منابع در این زمینه چنین درخواست می‌کند:
«هو العزیز
مرکز اسناد انقلاب اسلامی
حضرت حجت‌الاسلام و المسلمین دانشمند معظم جناب آقای دوانی ـ دامت افاضاته
یکیاز لوازم تاریخ‌نگاری، یافتن منابع و اسناد موثق است که تدوین تاریخانقلاب اسلامی نیز از این قاعده مستثنی نیست و یکی از منابع، روایاتی استکه از شاهدان عینی روایت می‌شود، به ویژه افرادی که خود درگیر حوادث واحیانا از مسائل آشکار و نهان آن اطلاع دارند. با توجه به این موضوع، مرکزاسناد انقلاب اسلامی در نظر دارد خاطرات جنابعالی را به عنوان یکی ازمنابع، تنظیم و منتشر سازد؛ بنابراین، به هر طریقی که مصلحت می‌دانید مارا راهنمایی فرمایید تا روایتی متقن و مستند برای تاریخ انقلاب اسلامیتهیه شود...» (برگرفته از کتاب نقد عمر، علی دوانی، ص 16، انتشاراترهنمون، 1382).
3. تمجید علیرضا ذکاوتی از مرحوم دوانی:
نویسندهژرف‌نگر معاصر، آقای علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، پس از مطالعه کتاب «خاطراتمن از استاد شهید مطهری» درباره نویسنده آن چنین می‌نویسد: «در موردخاطرات من از استاد شهید مطهری نکته‌ای به نظرم آمد که به عرض برسانم.حضرت عالی امروز از مصادیق کریمه شهدای علی الناس هستید. فی الواقع شرایطیکه برای جناب عالی حاصل شده، حوزه‌های نجف و قم و شهرستان‌ها و تهران رابه خوبی شناخته‌اید با بزرگانی تراز اول محشور بوده‌اید و سیر مراحل علمیو عملی فرموده‌اید، لذا بهترین کسی که می‌تواند تاریخ معاصر ایران(جنبش‌ها، حوزه و جریانات فکری) را بنویسد، شما هستید. البته در کتاب نهضتروحانیون ایران، این مهم تا حدودی انجام پذیرفته است، لیکن مطلب وسیع‌تراز اینهاست و احاطه و اشراف جناب عالی به جریانات نیم قرن اخیر، اینانتظار را به وجود می‌آورد که یک سند معتبر در بررسی اندیشه مذهبی درایران معاصر به یادگار بگذارید، زیرا «الشاهد یری ما لا یری» چه خوب استاگر صلاح و مقتضی بدانید، پیش از آن که غریبه یا نااهل تاریخچه اندیشه‌هایمذهبی در ایران نیم قرن اخیر را بنویسد.
جنابعالی به عنوان یک محققدانشور، متعهد، دلسوز و آگاه با آن قلم شیوا و بی‌پیرایه، این وظیفهتاریخی را به انجام برسانید...» (همانجا، ص 17).
4. شهید مطهری و مرحوم علی دوانی:
بهنظر می‌رسد استاد دوانی از سال‌های 1328 هجری شمسی با آرا و اندیشه‌هایشهید مطهری در قم آشنا بوده و از همان زمان با آن شهید بزرگوار مراودهداشته است، به طوری که در کتاب «خاطرات من از استاد شهید مطهری» به مواردبسیاری از آن اشاره می‌کند.
از جمله استاد از مرحوم دوانی تقاضا می‌کندکه بار دیگر به قم بازگشته و به همراه وی به یک نوع تحول و تغییراتی درروش تدریس و ساختن طلاب مجهز به علوم اسلامی هماهنگ با نیاز عصر و زماناقدام كنند. در این باره به وی چنین می‌گوید: «شما در تاریخ اسلام و رجالو تراجم و شرح حال بزرگان مثل همین مفاخر اسلام که سال‌ها درباره‌شانمطالعه کرده و مقاله و کتاب‌هایی نوشته‌ای، برای شاگردانی که در اختیارتمی‌گذاریم، تدریس و کار کن...» (خاطرات من از استاد شهید مطهری، علیدوانی، انتشارات صدرا، 1372، قم، ص101).
به نوشته استاد، روابط بین آندو چنان عمیق و مستحکم بوده است که پس از شهادت شهید مطهری در سال 1358 ویپس از شرکت در مجلس ختم آن شهید و افسوس از درگذشت او دیگر هیچ گاه بهمنبر نرفت.
