حرف‌های متفاوت درباره رمان احمد دهقان
نشست نقد و بررسی رمان «پرسه در خاک غریبه» احمد دهقان با نظرهای متفاوتی درباره این کتاب همراه شد.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
تاریخ : چهارشنبه 1396/06/22
در ابتدا محمدرضا سنگری، مدیر گروه ادبیات اندیشه، ضمن تشکر از کسانی که دعوت این گروه را پذیرفته و در جلسه حضور یافته‌اند، گفت: در نشست‌های قبلی در خصوص کتاب‌های «لم‌یزرع»، «خون‌مردگی» و «نگهبان تاریکی» دوستان نظرات خود را بیان داشتند و در این نشست کتاب «پرسه در خاک غریبه» اثر احمد دهقان مورد نظر قرار خواهد گرفت. آقای دهقان از نویسندگان بارز نام‌آور و سرشناسی در حوزه دفاع مقدس است که اولین اثرش «سفر به گرای ۲۷۰ درجه» در سال ۱۳۷۵ منتشر شد و جوایزی را به خود اختصاص داد. از کتاب‌های دیگر ایشان می‌توان به «گردان چهارنفره»، و «من قاتل پسرتان هستم» - که به دلیل نگاه متفاوت بحث‌هایی را برانگیخت - اشاره کرد.
او با بیان این سوال که چه رویکردهایی نسبت به دفاع مقدس در حوزه ادبیات داستانی وجود دارد و این کتاب چه جایگاهی در این دیدگاه دارد، جلسه را آغاز کرد.
احسان عباسلو با بیان اینکه من کتاب را که می‌خواندم به همین پرسش‌ها می‌رسیدم که حقیقت دفاع مقدس چیست، آیا می‌توانیم به این حقیقت برسیم، و آیا ما می‌توانیم و اجازه داریم همه حقیقت و مسائل جبهه و جنگ را بگوییم، گفت: ما دوران دفاع مقدس را طی کرده‌ایم اما تبعات جنگ را همچنان داریم. وقتی می‌گوییم رویکرد به دفاع مقدس، دفاع مقدس را شامل چه دوره‌ای بدانیم؟ پس تبعات جنگ چه می‌شود؟ پس باید عبارت فراگیر و جامع‌تری را انتخاب کنیم مثل ادبیات پایداری و دفاع مقدس که دوران بعد از جنگ را هم شامل شود، چرا که دوران بعد از جنگ برای خانواده‌های شهدا و جانبازان کم از آن دوران نیست.
او افزود: در غرب تعریفی که از ادبیات جنگ دارند ادبیاتی است که به سه مرحله می پردازد: ۱. آمادگی برای جنگ ۲. خودِ دوران جنگ ۳. دوران بازسازی و پس از جنگ.
عباسلو گفت: برخی بر سر کلمه مقدس ایراد می‌گیرند و می‌گویند ما را محدود می‌کند و نمی‌توانیم حرفمان را ذیل مقدس بگوییم و استفاده از کلمه مقدس مانع از گفتن خیلی حرف‌ها می‌شود. لذا خیلی‌ها از ادبیات جنگ استفاده می‌کنند و آثاری را رقم می‌زنند که از آن باوری که وجود دارد متفاوت است؛ ضعف‌ها و سیاهی‌ها را نشان می‌دهند، به بخش‌هایی اشاره می‌کنند که نمی‌گویم حقیقت ندارد، ولی گفتن خیلی چیزها شاید ضرورتی نداشته باشد. تمایز و مرز بین حقیقت‌نمایی و سیاه‌نمایی باید معلوم شود. آقای دهقان در اثر خود خواسته رویکرد تعادلی به جنگ داشته باشد؛ نقاط قوت را گفته اما نقاط ضعف را هم گفته که خیلی از کتاب‌های ما به آن نپرداخته‌اند.
او اظهار کرد: طبق نظر ایشان رویکرد تعادلی دو جنبه می‌تواند داشته باشد؛ خوبی‌ها و نقاط قوت جنگ و قهرمان‌سازی‌ها گفته شده که ما باید به جنبه‌های نگفته بپردازیم و ضعف‌ها و سیاهی‌ها بیان شود؛ جنبه دوم، نکات مثبت و ارزش‌های اخلاقی را بیان کنیم و در کنارش به برخی نقاط ضعف هم پرداخته شود که احساس می‌کنم آقای دهقان در کارهای خود این نوع رویکرد تعادلی را داشته که در اغلب آثار ایشان نیز دیده می‌شود.
عباسلو در جمع‌بندی بحث خود بیان کرد: سه رویکرد به ادبیات دفاع مقدس داریم ۱. مثبت ۲. منفی ۳. تعادلی.
محمدجواد جزینی منتقد بعدی این نشست بود که پرسش سنگری را پرسشی بزرگ خواند و گفت: تا به حال نتوانسته‌ایم جوابی برای آن داشته باشیم.
او تاریخ تمام جنگ‌های جهان را به دو دوره برای نوشتن تقسیم کرد و گفت: دوره اول شامل دوره‌ای است که جنگ‌ها شروع می‌شوند تا زمانی که به اتمام می‌رسند و در این دوره رسانه‌ها، رادیو، مطبوعات و نویسندگان زیر سیطره امنیتی و جنگی هستند و هر آنچه نوشته می‌شود تحت تأثیر آن است. این دوران ادبیات تبلیغی است و کار نویسندگان این دوران تبلیغ مقاومت، امید به پیروزی و قابل شکست بودن دشمن است.
جزینی در ادامه دوره دوم را دوره‌ای «بعد از اتمام جنگ» دانست و بیان کرد: در این دوره دیگر آن چتر امنیتی از از فضای رسانه و نوشتاری برداشته می‌شود، چون دیگر اطلاعات برای دشمن نفعی ندارد. پس ادبیات تحت تأثیر این دوران شکل جدیدی می‌گیرد. در دوره اول نویسندگان پرسش‌ها و تحلیل‌های خود را مطرح نمی‌کنند؛ اما در دوره دوم تحلیل دارند. پرسش از نابسامانی‌ها که در دوران جنگ بوده و مطرح نکرده‌اند در این دوران مطرح می‌شود. جنگ از مفاهیم بزرگی است که نویسندگان به آن علاقه دارند. در کشور ما عده‌ای هنوز این تقسیم‌بندی را قبول ندارند که ادبیات جنگ به تحلیل برسد. اما باید سعه صدر داشته باشیم و به نویسندگان فرصت دهیم که نگاه تحلیلی خود را از ادبیات جنگ بگویند.
حجت‌الاسلام مهدی جهان، عضو شورای علمی گروه ادبیات اندیشه، هم در سخنانی گفت: پدیده جنگ در مباحث اجتماعی و فلسفی قابل تأمل است. فیلسوفان متأخر و متقدم ما درباره جنگ بحث کرده‌اند و همین‌طور در غرب بحث جنگ مورد نقد و بررسی قرارگر فته است که آیا جنگ فی‌نفسه صورت می‌گیرد؟ یا تحت فشار است؟ جنگ خوب است یا بد؟ جنگ ارزش اخلاقی دارد یا ارزش معنوی؟ خاصیت اجتماعی دارد یا ندارد؟
او افزود: جنگ اشکال مختلفی را به خود گرفته است و این نشان‌دهنده آن است که جنگ بسیار پیچیده شده است. جامعه ما هنوز یک کتاب جامع در مورد اینکه فیلسوفان و اندیشمندان ما در مورد جنگ چه گفته‌اند ارائه نداده است پس نمی‌تواند بگوید که صاحب نظریه است. همین‌طور در ارتباط با مسئله امنیت و ارتباطش با جنگ.
جهان گفت: افرادی مثل امام خمینی و مقام معظم رهبری نسبت به مسئله جنگ توجه فکری کرده‌اند پس ما خالی از تحلیل نظریه جنگ نبوده‌ایم؛ تا اینکه در دهه ۷۰ ما با پدیده جدیدی روبه‌رو شدیم که جنگ تحمیلی هشت‌ساله ایران و عراق را به دو جنگ مقدس و جنگ نامقدس، دفاع مقدس و دفاع نامقدس، جنگ بد و جنگ خوب، جنگجوی خوب و جنگجوی بد، تقسیم کرد. آنچه در تقسیم‌بندی دهه‌ی هفتاد شکل گرفت چیزی با عنوان جنگ کثیف است. در مورد نویسندگان این دوران با پدیده جدیدی مواجه‌ایم.
او سپس درباره کتاب «پرسه در خاک غریبه» نیز گفت: بنده در هیچ کجای این کتاب به کلمه‌ای همچون دفاع مقدس و یا جنگ تحمیلی برخورد نکردم و فکر می‌کنم گویا دریافت ما از جنگ کاملا اشتباه بوده است؛ این داستان جنگ را دارد به اضمحلال می‌کشد. در این کتاب یک نفر گم شده است. گویا انسان‌شناسی آقای دهقان رشد یافته است. در کتاب دیگر ایشان «سفری به گرای ۲۷۰ درجه» هم ابراهیم گم شده است. انگار همه در این جنگ گم شده‌اند و نمی‌توانند به قطعیت برسند. سرتاسر داستان قصه‌های نکبت جنگ است، سرتاسر داستان قدرگرایی است و بلاتکلیفی.
جزینی در بخش دوم صحبت خود با بیان اینکه از کتاب راضی است و آن را پسندیده است، «پرسه در خاک غریبه» را در کارنامه دهقان، ورقی تعجب‌برانگیز است.
او در ادامه اضافه کرد: آقای دهقان همچنان می‌خواهند نویسنده جنگ بمانند و از این حوزه خارج نشده‌اند و همچنان نویسنده جنگ هستند. همچنین روایت خطی و تکنیکی و فرم خود را حفظ کرده و نویسنده‌ای واقع‌گراست. در داستان‌های خود تلاش می‌کند تقابل بین مرگ و زندگی، صلح و جنگ، و عشق و نفرت را حفظ کند. این‌ها دست‌مایه آثار اوست و آن‌ها را در کارهای خود وارد می‌کند و از لحاظ طبقه اجتماعی همواره پایبند طبقه پابرهنه و زیر متوسط است و در این زمینه روایت می‌کند.
این نویسنده اظهار کرد: میشل فوکو متن‌ها را به سه قسمت: تصریحی، تلویحی و مسکوت‌مانده تقسیم می‌کند. در تصریحی، وقتی متنی را می‌خوانیم، نیازی به فکر کردن ندارد و نویسنده این زحمت را از دوش خواننده برمی‌دارد مثل اکثر سریال‌های ایرانی. ولی تلویحی داستان‌هایی است که اندیشه‌ای را در لابه‌لای متن پنهان می‌کند. احمد دهقان وارد ادبیات تلویحی شده و این یک تکنیک است. او وارد حوزه دیگری می‌شود که تلاش می‌کند تا محتوای قصه را در لایه‌های پنهان‌تر بگوید.
جزینی در ادامه با توضیح در خصوص الگو بیان کرد: برای تمام داستان‌ها ۳۰ پترن یا الگو وجود دارد و یکی از پترن‌های مهم سفر است، کس یا کسانی از یک نقطه به نقطه دیگر سفر می‌کنند و در کتاب آقای دهقان، گروه رزمنده قصد دارند بروند به جایی. کتاب آقای دهقان یکی از بهترین پترن‌های جهان است. همچنین الگوی آقای دهقان همانند الگوی اودیسه است و این اثر از این جهت خیلی برجسته است.
او نکته سومی را که ذکر کرد مبحث گروتسک بود؛ تجربه هم‌زمان موقعیت‌هایی چون ترس، خنده و گریه، و گفت فصل ششم کتاب را فصلی می‌داند که نویسنده موقعیتی می‌آفریند که مخاطب در یک زمان در موقعیت‌ها مختلف ترس شادی و گریه قرار می‌گیرد.
احسان عباسلو هم در بخش دوم صحبت خود در ارتباط با تقسیم‌بندی جزینی درباره دوران جنگ و پس از جنگ بیان کرد: ما هنوز در دوران جنگ هستیم و فقط صورت جنگ عوض شده است، کما اینکه از جنگ نرم سخن گفته می‌شود.
او نظرش بر این بود که ما هیچ نخواسته‌ایم صورت قهرمانانه‌ای از جنگ نشان دهیم و در این مورد دو فیلم از «کرخه تا راین» و «آژانس شیشه‌ای» را به‌عنوان نمونه آورد که به گفته او، هیچ وجه قهرمانانه‌ای نداشته و مورد پذیرش هم بوده‌اند و سعی کرده‌اند جنبه‌هایی از جنگ را بگویند.
عباسلو درباره اینکه درباره احمد دهقان کلمه واقع‌گرا به کار برده شده، بیان کرد: معتقدم که آقای دهقان در این مورد موفق نبوده‌اند (حالا به تعمد موفق نبوده‌اند یا به سهو) با مراجعه به کتاب نشان از واقع‌گرا نبودن مشخص می‌شود: «یک لشکر آدم را جمع کرده بودند» که اینجا فعل مجهول است و چون داوطلب بوده‌اند و اجباری نبوده است باید «جمع شده بودند» آورده می‌شد. از آوردن کلمه بسیج ابا دارد و نوشته است «لشکر داوطلب‌های جنگی». ما اینجا واقع‌گرایی نمی‌بینیم. این کتاب یک برش از جنگ است و یک عملیات را از جنگ برش زده است و یک مینیاتور و داستان کوتاه از رمان جنگ است. در زبان و پردازش شخصیت بسیار ضعف دارد و ما با شخصیت‌ها ارتباط برقرار نمی‌کنیم و قیدها و صفت‌ها مبهم‌اند. شخصیت‌پردازی‌ها سطحی‌اند. در بحث زبان دچار اشکال است که آیا متن مکتوب است یا شفاهی، و نبود ارتباط تصویری با شخصیت‌ها.
این مترجم در ادامه گفت: نویسنده از سبک ژورنالیسم ادبی می‌خواهد استفاده کند و سعی کرده هر چه را به چشمش می‌آید بنویسد اما زبانش مشکل دارد مثل بیا و ببین، بیا و تماشا کن، مشخص نیست زبان ادبیات است یا رسانه یا جراید. آقای دهقان تعادل را نتوانسته در کتاب خود ایجاد کند و در مواردی ترس از این داشته است که انگار طرفدار ادبیات دفاع مقدس بودن را به او بچسبانند. نوعی برزخی بودن و بلاتکلیفی در این کتاب هست و باید تکلیف خود را مشخص کند، چون به زبان خودش ضربه می‌زند.
جهان هم در بخش دوم بیان کرد: در این کتاب قدرگرایی بیداد می‌کند. عبدالله متحیر است از خیانت معشوقه، در خصوص عبدالله و معشوقه‌اش که به او خیانت کرده است و بر طبق داستان‌های رئال، فلش‌بک خورده است به گذشته. شخصیت‌ها در این کتاب متحیرند؛ ابراهیم، بهرام، جمال فرمانده، زکریا که روحانی است به دنبال خدا می‌گردد، الله‌مراد نگران حیوانات است، زن کرد و دختر زن کرد و دلیل حضور دختر کرد در داستان چه بوده است؟ پیر که در آخر وارد می‌شود. این شکل شخصیت‌پردازی نمی‌تواند واقع‌گرا باشد. مشخص نیست قهرمان کیست ضدقهرمان کیست. این تعارض داستان را از رئال به سمت سوررئال برده است. تعلیق زمان و مکان وجود دارد و در اینجا زمان واقعی نیست. مکان هست اما توصیف نمی‌شود. تعلیق شخصیت‌ها و این معلق بودن حالت سوررئال را پدید می‌آورد.
حجت‌الاسلام علی ذوعلم، رئیس پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، که در این نشست حضور داشت با بیان این مطلب که حق آقای دهقان به دلیل نبودن در جلسه ضایع شده است گفتند: آقای دهقان از نویسندگان دفاع مقدس‌اند و این نشان‌دهنده اهمیت دادن ایشان به این موضوع است و ارزشمند است.
او درباره نظر جزینی که کار تلویحی است بیان کرد: این امر که کار تلویحی است عیب نیست و حسنی برای کتاب محسوب می‌شود و مهم این است که چه نگاهی به دفاع مقدس وجود دارد که تلویحا آن می‌خواهد گفته شود. هر اثر هنری به دنبال این است که مخاطب را تحت تأثیر قرار دهد حتی مکتب‌های نیهلیستی و پوچ‌گرا هم می‌خواهند همین نگاه را به جامعه منتقل کنند.
ذوعلم درباره بحث دفاع مقدس گفت: آیا ما هیچ‌گونه دفاعی را مقدس می‌دانیم یا خیر؟ در این زمینه دو نوع نگاه وجود دارد: یک نگاه این است که جنگ همه‌جا هست و خواهد بود و هر کس به انگیزه‌ای می‌خواهد از سرزمین و حکومتش دفاع کند، اما وقتی می‌گوییم دفاع مقدس در پس این امر یک بحث فلسفی و شناختی وجود دارد؛ دفاع از حقیقت مقدس است نه چون برای ایران بوده. بنابراین آیا اساساً می‌تواند دفاع از حقیقت وجود داشته باشد و آیا مقدس است یا خیر؟ مقدس بودن دفاع مقدس متعلقان حقیقت است نه چون ماییم (ایرانی هستیم یا فارس هستیم)؛ اگر می‌گوییم دفاع مقدس به این معنی نیست که هیچ‌چیز خطا و اشتباهی نبوده است.
او در ادامه بیان کرد: آقای دهقان مانند خیلی از نویسندگان نگرش خاص خود را دارد و آنچه را دیده نوشته است. همان‌طور که ما می‌توانیم نگرش خاص خودمان را به موضوعات داشته باشیم. دستگاه‌های فرهنگی باید بسترسازی کنند تا نگرش درست شکل بگیرد. آقای دهقان سعی کرده است پرده‌ای ناگفته را بازگو کند.
در ادامه اعضای گروه ادبیات اندیشه و حاضران درباره مباحث مطرح‌شده اظهارنظر کردند.
منبع: ایسنا
