چند کلید برای اقتصاد مقاومتی در نهج‌البلاغه

یکی از مسائل و مباحث مهمی که در مسیر تحول اقتصاد کشور نظر اندیشمندان اقتصادی و اجرایی کشور را به خود جلب کرده است نظریه اقتصاد مقاومتی است. در اندیشه مقام معظم رهبری، تأکید بر مقاوم سازی و توانمند سازی درونی اقتصاد را می توان از اواسط دهه 80 رصد کرد، امّا ادبیات اقتصاد مقاومتی را ایشان در سالهای 90 و 91 مطرح کرده و جوانب این نظریه را در سلسله سخنرانی های ارزشمند خود تبیین فرموده اند.

اهتمام و توجه به اقتصاد مقاومتی در نگاه رهبری تا به جایی است که ایشان در یکی از سخنرانی های خود خطاب به اهل علم فرمودند: «شما دانشجو هستید، استاد هستید، اقتصاددان هستید؛ بسیار خوب، با زبان دانشگاهی، همین ایده‌ی اقتصاد مقاومتی را تبیین کنید؛ حدودش را مشخص کنید.»[1] این نوشتار تلاشی هرچند کوتاه برای تبیین برخی از شاخص های اقتصاد مقاومتی در نهج البلاغه است.

مفهوم و اهداف اقتصاد مقاومتی

بر اساس یک تعریف کوتاه و مختصر، اقتصاد مقاومتی عبارت است از: «اقتصادی که در شرایط دشوار تهدید و تحریم دشمن، بتواند به اهداف خود دست یابد.»، اقتصاد مقاومتی یک نظام اقتصادی و مجموعه از سخت افزارها و نرم افزارها است، که منجر به فعال شدن دوکلید اصلی در نظام اقتصادی می شود، یک کلید تقویت تولید ملی، دومی فرهنگ جهاد اقتصادی، در واقع تولید ملی و جهاد اقتصادی دو بال اقتصاد مقاومتی هستند که فعال سازی آن نیازمند عناصر کلیدی کارآمد و اثر بخش است.[2]

شاخص های کلیدی اقتصاد مقاومتی در نهج البلاغه

کلید اول: ایمان و باور به نیرو و امداد غیبی

بر اساس نظام ایدئولوژی اسلامی، ایمان و باور به خدای متعال و امدادهای غیبی از جمله عناصر کلیدی و اثر بخش در بهبود زندگی مادی و معنوی است. کسی که باوری به امدادهای غیبی و رابطه مستقیم و اثر بخش آن در زندگی مادی نداشته باشد، به طریق اولی جایگاه و ارزشی برای سایر مقوله های ارزشی نظام اسلامی نیز قائل نخواهد بود.

خدای متعال در خصوص رابطه اثر بخش ایمان بر نزول برکات آسمانی می فرماید: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا یَكْسِبُونَ؛[اعراف، آیه96] و اگر اهل شهرها و آبادی ها، ایمان مى‏آوردند و تقوا پیشه مى‏كردند، بركات آسمان و زمین را بر آنها مى‏گشودیم ولى (آنها حق را) تكذیب كردند ما هم آنان را به كیفر اعمالشان مجازات كردیم.»

در اندیشه علوی، ایمان تنها در مقوله قلبی خلاصه نمی شود، چرا که در نگاه حضرت، حقیقت ایمان زمانی به اوج خود دست می یابد که با اقدام و عمل نیز عجین شود. حضرت در این خصوص می فرماید: «الْإِیمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْكَانِ؛[3] ایمان، شناختن به دل است و اقرار به زبان و با اندام ها بردن فرمان.»، بر اساس این اندیشه کسی که به خدای متعال ایمان دارد، در میان اقدام و عمل نیز خود را مطابق موازین و برنامه های انسان ساز الهی، در تمام حوزه های فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی همسو می سازد.

کلید دوم: تلاش در جهت تقویت عدالت اجتماعی و اقتصادی

بر خلاف نظریه پردازهای سکولار که اجرای عدالت را در تنافی با رونق اقتصادی می بیند، بر اساس اندیشه و نظام اقتصاد علوی، تقویت شاخص عدالت گامی بلند در جهت توسعه اقتصادی  به شمار می آید، این مطب را می توان از این عبارت نهج البلاغه استخراج کرد: «فَإنَّ فِی الْعَدْلِ سَعَةً وَ مَنْ ضَاقَ عَلَیْهِ الْعَدْلُ فَالْجَوْرُ عَلَیْهِ أَضْیَق‏؛[4] همانا گشایش امور با عدالت است، كسى كه عدالت او را در مضیقه اندازد ظلم و ستم مضیقه بیشترى براى او ایجاد مى‏كند.»، در عبارت پر معناتری از حضرت این چنین نقل شده است: «ما عُمِّرَتِ الْبُلْدانُ بِمِثْلِ الْعَدْلِ;[5] شهرها و کشورها آباد نمى شوند مگر به عدالت!.»، توجه به حقوق کارگر، حقوق مصرف کننده، و حقوق کارفرما، گوشه ای از موارد عدالت اقتصادی است، که تأثیر مثبت و مستقیم بر رشد اقتصادی دارد.

کلید سوم: کار، تلاش، همت مضاعف، اقدام به موقع

اقتصاد مقاومتی، با بی تحرکی، سستی، خمودگی هیچ گونه سنخیت و ارتباطی ندارد، اقتصاد مقاومتی نیاز به کار و تلاش، و همت مضاعف در عرصه تولید علم و کالا و صادرات دارد، تا اینکه اثرات مثبت خود را در نظام اقتصادی نشان دهد. در خصوص اهمیت کار و تلاش حضرت در عبارتی می فرماید: «الْعَمَلَ الْعَمَلَ ثُمَّ النِّهَایَةَ النِّهَایَةَ وَ الِاسْتِقَامَةَ الِاسْتِقَامَةَ ثُمَّ الصَّبْرَ الصَّبْرَ وَ الْوَرَعَ الْوَرَعَ إِنَّ لَكُمْ نِهَایَةً فَانْتَهُوا إِلَى نِهَایَتِكُم؛[6] کار کنید و آن را به پایانش رسانید و در آن پایداری کنید؛ آن گاه شکیبایی ورزید و پارسا باشید.»، در اندیشه علوی سستی، تنبلی و کسالت چیزی جز فقر و نداری را در پی ندارد، در روایتی از حضرت نقل شده است: «إِنَّ الْأَشْیَاءَ لَمَّا ازْدَوَجَتْ ازْدَوَجَ الْكَسَلُ وَ الْعَجْزُ فَنُتِجَ مِنْهُمَا الْفَق؛[7] به درستی که اشیاء به همدیگر می رسند، زمانی که بیکاری و ناتوانی به همدیگر متصل شوند نتیجه آن جز فقر چیزی نخواهد بود.»

کلید چهارم: تدبیر صحیح، نظم و برنامه ریزی متقن

تدبیر صحیح، دور اندیشی و آینده نگری از جمله اصول مهمی است که در مسیر توسعه اقتصادی همه جوامع انسانی به آن نیازمند هستند، اصولاً هیچ کاری بدون دور اندیشی به سرانجام مطلوب نائل نمی آید، اهمیت این موضوع در نهج البلاغه این چنین منعکس شده است: «الظَّفَرُ بالحَزمِ، و الحَزمُ بإجالَةِ الرَّأْیِ، و الرَّأْیُ بتَحْصینِ الأسْرارِ؛[8] پیروزى با دوراندیشى به دست آید و دور اندیشى با به كار انداختن اندیشه و اندیشه با راز دارى.»، نظم و برنامه ریزی صحیح نیز از جمله شاخص های اساسی است که مسیر دستیابی به اهداف و مقاصد عالی  بخصوص در حوزه اقتصاد مقاومتی را هموار و ممکن می نماید، موفقیت در عرصه اقتصادی بدون توجه، فکر و برنامه اقتصادی و همچنین نظم و انضباط مالی ممکن نیست.

کلید پنجم: اصلاح الگوی  مصرف

اصلاح الگوی مصرف، در حوزه کلان کشوری و همچنین سطح عموم جامعه از جمله اموری است که باید در رأس برنامه های اقتصادی قرار داشته باشد، با کمی دقت در نوع هزینه های جاری کشور و حتی هزینه های عمومی مردم متوجه می شویم بسیاری از دولت ها و مردم عادی از الگوی مصرف صحیح و مورد تأیید آموزه های دینی فاصله فراوانی دارند، اسراف و زیاده روی های نامناسب، هدر دادن منابع و درآمدها در مسیر غلط اقتصادی همه و همه تیشه به ریشه اقتصاد مقاومتی می زند، در روایتی از امام علی(علیه السلام) نقل شده است: «فَدَعِ الْإِسْرَافَ مُقْتَصِداً وَ اذْكُرْ فِی الْیَوْمِ غَداً وَ أَمْسِكْ مِنَ الْمَالِ بِقَدْرِ ضَرُورَتِكَ وَ قَدِّمِ الْفَضْلَ لِیَوْمِ حَاجَتِك؛[9]‏ از اسراف بپرهیز، و میانه روى را برگزین، از امروز به فكر فردا باش، و از اموال دنیا به اندازه كفاف خویش نگهدار، و زیادى را براى روز نیازمندیت در آخرت پیش فرست.‏»

کلید ششم: توجه به اقتصاد دانش بنیان

توجه به اقتصاد دانش بنیان از جمله موارد سیاست کلی اقتصاد مقاومتی است که توسط رهبری به دولت ابلاغ شد. توجه به دانش و علم از جمله شاخص های دینی و اسلامی است که همواره در اندیشه علوی مورد تأکید و سفارش بوده است. امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه به مالک اشتر سفارش می کند که جهت آبادانی شهر از دانشمندان استفاده کند. حضرت در بخشی از نامه خود به مالک می فرماید: «وَ أَكْثِرْ مُدَارَسَةَ الْعُلَمَاءِ وَ مُنَاقَشَةَ الْحُكَمَاءِ فِی تَثْبِیتِ مَا صَلَحَ عَلَیْهِ أَمْرُ بِلَادِكَ وَ إِقَامَةِ مَا اسْتَقَامَ بِهِ النَّاسُ قَبْلَك‏؛[10] براى تقویت عواملى كه اوضاع سرزمین تو (مصر) را به سامان مى آورد و پیش از تو كار مردم به وسیله آن عوامل درستى و سامان مى گرفت، با دانشمندان و فرزانگان بسیار به گفتگو و تبادل نظر بپرداز.»

سخن آخر

برای دست یابی به یک اقتصاد پویا و موفق، نیاز است از منابع اسلامی همچون نهج البلاغه به خوبی استفاده شود و شاخص های تأثیر گذار در زندگی اجتماعی و اقتصادی به طور دقیق و محققان مورد بررسی و واکاوی قرار گیرد.

پی نوشت ها:

[1]. بیانات در دیدار دانشجویان: 16/5/۱۳۹۱

[2]. اقتصاد مقاومتی، درآمدی بر مبانی، سیاستها و برنامه عمل، حجت اللله عبدالملکی، ص48.

[3]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص508، حکمت 227.

[4]. همان: ص57.

[5]. تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، ص340، ح7778.

[6]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص252.

[7]. الكافی (ط - الإسلامیة)، ج‏5، ص86، ح8.

[8]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص477، حکمت48.

[9]. همان: ص377.