زندگینامه سراسر افتخار مرجع عالیقدر شیعه آیت الله العظمی تبریزی به روایت شاگردان

این نوشتار كوتاه، مختصرى است از زندگانى پربار استادى عالیقدر كه بر مسند افتاء و مرجعیت نشست و با استمداد از الطاف لایزال الهى و توجهات مولایش امام عصر (عج) در صدد استمرار بخشیدن به راه گذشتگانى همچون شیخ اعظم انصارى و نائینى و كمپانى (رحمهم الله) و... و استحكام پایه هاى دین حنیف نبوى (ص) بود .

امید آنكه پاسخى باشد براى علاقمندان كنجكاوى كه در پى آشنائى با این ستاره درخشان علم و عمل هستند. شایان ذكر است كه این نوشتار به قلم برخى از شاگردان استاد به نگارش درآمده است و خود معظم له هیچگاه، حاضر به تهیه زندگینامه نشدند و در مقابل اصرار دوستان، مقاومت ورزیدند.

ولادت و تحصیلات

معظم له در سال 1305 شمسى در شهرستان تبریز در میان خانواده اى مذهبى چشم به جهان گشودند.

تحصیلات علوم جدید تا پایان سال دوم دبیرستان را در همان شهر به آخر رساندند. ایشان به خاطر برخوردارى از هوش و استعداد سرشار، از همان زمان طفولیت، مورد توجه خاص اطرافیان قرار گرفت به طورى كه هنگام تحصیل مدیران و معلمان وى، تعجب مىكردند و اعتقاد داشتند كه ایشان از نظر درك مطالب، از استعداد بالایى برخوردار است به همین جهت، همواره او را براى رسیدن به حرفه اى خاص مورد تشویق و تحسین قرار مىدادند.

اما معظم له به خاطر علاقه زیاد به مكتب غنى اهل بیت (علیهم السلام) و روحانیت شیعه، تصمیم گرفت تا در این مسیر مقدس وارد شود.

لذا پس از سپرى نمودن تحصیلات جدید، با شوق فراوان و علىرغم مخالفت اطرافیان، به مدرسه طالبیه تبریز روى آورد و در سال 1323 در سن 18 سالگى تحصیل علوم دینى را آغاز نمود و طى چهار سال، مقدمات و مقدارى از دروس سطح را در شهر تبریز به پایان رساند.

حضور در حوزه هاى علمیه

الف) عزیمت به حوزه علمیه قم:

استاد معظم، آیت الله تبریزى در سال 1327 شمسى شهر تبریز را ترك نمود و وارد حوزه علمیه قم شد.

ایشان در قم دوره سطح را به پایان برده و در اوج شكوفایى علم و فقاهت و غناى حوزه وارد درس خارج اساتیدى همچون مرحوم آیت الله العظمى سید محمّد حجت و مرحوم آیت الله العظمى بروجردى (قدس الله اسرارهما) شدند و همزمان با آن مشغول تدریس كتب سطح نیز گردیدند. این افاده و استفاده 5 سال یعنى تا سال 1332 شمسى طول كشید. در طول این مدت، 4 سال نزد آیت الله رضى زنوزى تبریزى استفاده كامل نمودند و در نزد مرحوم آیت الله العظمى بروجردى در فقه و اصول بهره لازم را بردند و موفقیت ایشان تا جایى بود كه استادشان مرحوم بروجردى (قدس سره) ایشان را به عنوان ممتحن طلاب حوزه، انتخاب نمودند.

معظم له در طول سالیان اولیه اقامت در قم بیشترین تدریس را در مسجد نور مقابل شیخان داشتند كه طلاب و فضلاء بسیارى از محضر درسشان فیض مىبردند.

ب) عزیمت به نجف اشرف

استاد بزرگوار، علاقه وافرى به ادامه درس و بحث، آن هم از منبع پر فیض علوى (ع) و جوار مرقد مطهر امیر مؤمنان على (علیه السلام) داشتند. یكى از آرزوهاى ایشان، این بود كه به نجف اشرف عزیمت نمایند امّا به خاطر فقدان امكانات و وجود مشكلات، آرزویى دور مىنمود ولى ایشان آنچنان عاشق این سفر بود كه از هر فرصتى براى این كار استفاده مىنمود. معظم له روزى در محضر علماء و بعضى از مراجع وقت آن زمان در قم نشسته بودند كه بحثى علمى پیش مىآید و تنها كسى كه به خوبى از عهده جواب برآمدند ایشان بودند كه باعث خوشحالى جمع مىشود و از ذكاوت و هوش ایشان متعجب مىگردند. در این میان شخص تاجرى (حاج یعقوب ایپكچى) كه فردى متدین و علاقمند به روحانیت بوده است و در آن مجلس حضور داشته، بعد از اتمام جلسه از استاد مىخواهد كه قدرى صبر كند و سپس بعد از خلوت شدن مجلس با ایشان به صحبت مىپردازد و از ایشان مىخواهد تا اگر خواسته اى دارند بفرمایند تا برایشان انجام دهند، حضرت استاد پاسخ مىدهند: كه "من خیلى علاقه دارم براى ادامه درس و بحث به نجف بروم ولى به دلیل فقدان امكانات نمىتوانم". آن شخص، امكانات و خرج سفر ایشان را فراهم مىكند و استاد عزیز ما، حضرت آیت الله العظمى تبریزى بعد از گذشت 5 سال از حضور در حوزه علمیه مقدسه قم، در سال 1332 شمسى جهت ادامه تحصیلات به نجف اشرف عزیمت نمودند و تا سالها نیز بدون اینكه از شهریه و وجوهات استفاده كنند با امكانات همان شخص، در نجف به درس و بحث پرداختند. حضرت استاد، در نجف اشرف در محضر درس اساتید برجسته و عالیمقام آن زمان حاضر شده و به خوشه چینى پرداختند. اما عمدتاً از افاضات مرحوم آیت الله حاج سید عبدالهادى شیرازى (رحمه الله) و مرحوم آیت الله العظمى خوئى (رحمه الله) استفاده كردند و در بدو ورود به درس ایشان، توجه استاد را به خود جلب كرد به طورى كه به شوراى استفتاء معظم له دعوت شدند. در آن روزگار، حوزه هاى درس نجف اشرف در اوج شكوفائى و شور و نشاط بود. لذا معظم له با تمام توان و تلاش خود در محضر اساتید حاضر شدند و از موقعیتى كه فراهم آمده بود كمال استفاده را نمودند تا به مدارج عالى علم و مقام بلند اجتهاد نائل آمدند.

استاد عزیز در ابتداى ورود به نجف اشرف، حجره اى در مدرسه قوام السلطنه شیرازى تهیه كردند و مشغول تدریس مكاسب و كفایه در مسجد خضراء و عمران شدند و روز به روز بر وسعت حوزه درسیشان افزوده مىگردید تا جایى كه عده زیادى از فضلاء از محضر درس ایشان استفاده نمودند و با تقاضاى آنان، درس خارج استاد تشكیل گردید و شاگردان خویش را از شجر پر ثمر فقه اهل بیت (علیهم السلام) بهره مند گردانیدند.

هنگامى كه استاد بزرگوار به نجف مشرف شدند، در حجره آیت الله العظمى شهید میرزا على غروى (رحمه الله) در مدرسه خلیلى مهمان شدند سپس حجره اى در مدرسه قوام نزدیك مسجد طوسى در اختیار معظم له قرار دادند و از ابتداى امر، استاد در درس امام خوئى (رحمه الله) شركت مىكردند و درس اصول بعد از نماز مغرب و عشاء در مسجد خضراء بود كه در آن زمان بحث در خصوص (هل یجب الفحص فی الشبهات الموضوعیة أم لا) بوده و استاد بزرگوار بعد از اشكال در قسمتى از درس، بحثى با استاد خود سید الخوئى (رحمه الله) مىكنند و فرداى آن روز سید الخوئى از یكى از نزدیكان درسشان بنام آقاى توحیدى تبریزى سؤال مىكند این آقا كیست؟ گفته بود اهل تبریز است و از قم آمده! سید الخوئى (رحمه الله) فرموده بودند این شخص آینده درخشانى دارد! و حضرت استاد همزمان با وفات سید الحكیم به تدریس خارج فقه بر طبق مكاسب و همچنین اصول از اول دوره مىپردازند. و بعد از اطلاع سید الخوئى از شروع درس خارج ایشان به استادمان تبریك مىگوید و مرحوم آقاى مشكینى هنگامى كه در نجف بودند از سید الخوئى در خصوص استاد بزرگوار سؤال كردند كه سید الخوئى در جواب مىفرماید: میرزا جواد فاضل و مجتهد مطلق است.

حضرت آیت الله العظمى تبریزى (دام عزه) را مىتوان یكى از شاگردان برجسته و مبرز مرحوم آیت الله العظمى خوئى (رحمه الله) به حساب آورد كه همیشه مورد عنایت و توجه خاص استادشان بودند و در اغلب جلسات علمى خصوصى استادشان نیز شركت مىنمودند و در بحثها و درسها با طرح اشكالات و مطرح كردن فروعات، بر بار علمى محفل مىافزودند. معظم له طرف مشورت آیت الله خوئى (رحمه الله) بودند و از اصحاب استفتاء به شمار مىرفتند و در سفرهایى مثل كوفه و كربلا، نیز ملازم استادشان بودند. این مرجع والا، علاوه بر تدریس و تحقیق در حوزه علمیه نجف، از امر تبلیغ احكام و مسائل دینى مردم نیز غافل نبودند و در ایام تبلیغى و فرصتهاى مناسب به نقاط مورد احتیاج تشریف مىبردند و به تبلیغ احكام الله مىپرداختند و از آنجا كه گفتارشان با عمل آمیخته بوده است این تلاشها، اثر بسیار مطلوبى را به جاى گذارده است كه مىتوان گفت ناشى از اخلاق و روش برخورد ایشان با مردم است و مىتوان ادعا نمود كه ایشان موجب پایه گذارى تشیع در منطقه اى از كركوك عراق بوده اند به طورى كه اكثر مردم آن مناطق بواسطه آشنایى با ایشان به مكتب غنى اهل بیت (علیهم السلام) روى آوردند.

عزیمت به ایران

حضرت آیت الله العظمى حاج شیخ جواد تبریزى پس از گذشت 23 سال حضور دائم و فعال و جدّى در حوزه مقدس نجف اشرف و استفاده و افاده و تحقیق و تدریس و تبلیغ، سرانجام در سال 1355 شمسى به هنگام مراجعت از زیارت سید الشهداء حسین بن على (علیهما السلام) به سمت نجف، توسط رژیم بعث عراق دستگیر و به ایران فرستاده شدند.

پس از ورود به ایران، مجدداً به حوزه علمیه قم مشرف و فعالیتهاى خود را از سر گرفتند و هم اكنون، ایشان همچنان از تمامى وقت خود در مسیر تحقیق و تألیف و بحث و تدریس و تربیت شاگردان استفاده مىنمایند. معظم له در طول سالیان دراز تدریس، هزاران طلبه فاضل را به جامعه اسلامى تحویل داده اند و در طول این مدت حوزه درس ایشان یكى از شلوغترین حوزه هاى درسى بوده است و فعلاً نیز درس خارج فقه ایشان كه صبحها در مسجد اعظم قم برگزار مىگردد یكى از پر رونق ترین درسهاى حوزه است. حضرت استاد در بیان مطالب بسیار دقیق و نكته پردازند و به خاطر آنكه واقعاً درسى مجتهد پرور است فضلایى قوى را به خود جلب كرده است.

روحیات و نكات برجسته اخلاقى

به اعتراف همگان، استاد داراى روحیات و نكاتى است درس آموز و جالب كه هر طالبى را به خود جلب مىكند و محبتش را در دل او مىافكند. گرچه باید گفت نمىتوان تمام ویژگیها را بیان كرد، چرا كه بسیارى از آنها از امور باطنى و قلبى است و از دید ما پنهان، اما چند ویژگى را به عنوان نمونه متذكر مىشویم:

الف) تواضع و فروتنى شدید:

ایشان با اینكه از نظر علمى و عملى استادى برجسته و بزرگوارند ولى در عین حال با عموم افراد بخصوص شاگردان خود با كمال تواضع، برخوردى پدرانه دارند. هیچگاه دیده نشده است كه در پاسخ به اشكال كسى، او را بكوبند یا از دادن پاسخ، شانه خالى كنند بلكه با گفتن "من در خدمت شما هستم" او را به نقد و اشكال تشویق مىكنند. خلاصه آنكه بین استاد و شاگردانش روابطى عاطفى حكمفرماست و اگر وقت داشته باشند گاهى به منزل شاگرد خود نیز مىروند و اگر خبر پیدا كنند كه یكى از آنها مشكل دارد در صدد رفع مشكل برمىآیند و از هر گونه مساعدتى دریغ نمىورزند و متقابلاً شاگردان هم با شناختى كه از استاد دارند، وى را الگوى اخلاقى و پدر خود مىدانند. استاد با كمال تواضع، هر روزه حتى روزهاى تعطیل و جمعه تا نزدیك ظهر در منزل جوابگوى مسائل علمى طلاب و فضلاء مىباشند.

ب) بىتوجهى به ظواهر دنیوى

ایشان با اینكه در این موقعیت، مىتوانند از امكانات بسیارى استفاده نمایند اما در عین حال از كمترین آن بهره مىبرند و از نظر منزل و امكانات رفاهى به اقل ضرورت اكتفا مىنمایند و كمترین بهره شخصى را از وجوهات و سهم مبارك امام (علیه السلام) مىبرند. حتى از اینكه با وجوهات به زیارت ثامن الائمه حضرت رضا (علیه السلام) مشرف شوند امتناع دارند. معظم له مایل به هیچگونه تشریفات و تجملات و نام و عنوانى نیستند و به جرأت مىتوان گفت، خود ایشان قدمى براى مطرح شدن و مرجعیت برنداشته اند. رضایت به انتشار عكس خود ندادند و حاضر به مصاحبه در مورد معرفى خودشان و بیان زندگى خود نشدند كه به عنوان مثال، براى تهیه این زندگینامه بارها به ایشان مراجعه گردید ولى قبول نفرمودند.

مكرراً از مناطق مختلف داخل و خارج از كشور جهت مصاحبه و معرفى ایشان و درج در مجلات و روزنامه ها مراجعه مىنمایند اما ایشان حاضر نیستند وقت خود را صرف این كارها نمایند و مىگویند "من معذور هستم". بدون هیچ تكلفى، پیاده هر روز به درس مىروند و به منزل باز مىگردند و گاه، مسافت طولانى را پیاده طى مىنمایند با اینكه حدود 20 سال است معظم له صاحب رساله توضیح المسائل هستند و به معنى واقعى مجتهد و مرجعى قوّى و دقیق مىباشند، ولى هیچگاه در پى تبلیغ از خود نبوده و نیستند و قلباً هم مایل به تعریف و تمجید و تبلیغ دیگران نمىباشند. در مصرف نمودن سهم مبارك امام (علیه السلام) دقت كافى را به خرج مىدهند تا بجا صرف گردد. سالیان دراز است كه ایشان در فصل تابستان و گرماى طاقت فرساى قم، همچنان در منزل به سر مىبرده اند و از رفتن به جاهاى خنك امتناع داشته اند همانگونه كه در ایام جنگ تحمیلى و موشك باران شهر مقدس قم نیز ایشان حاضر به ترك منزل و شهر نشدند و مىفرمودند:

"چرا باید عده اى زیر موشك باشند و ما راحت باشیم؟" زمانى كه این شهر مقدس مورد هجوم وحشیانه موشكها و هواپیماهاى دشمن قرار گرفته بود، چندین بار مقارن برگذارى درس معظم له، این حملات انجام گرفت ولى ایشان كرسى درس را ترك ننموده و در همان حال، به تدریس ادامه دادند.

هنگامى كه مسئولین شهر از حضور ایشان در شهر قم (با وجود بمباران شدید و خالى شدن شهر) مطلع شدند تصمیم گرفتند كه سنگرهایى از پیش ساخته شده را به بیت ایشان منتقل نمایند كه معظم له موافقت ننمودند.

بارها مشاهده شد كه در هنگام حمله رزمندگان اسلام بر كفر، مشغول دعاى توسل هستند و طبق نقل نزدیكانشان، در آن موقعیت، حال استاد به گونه اى منقلب بود كه كسى جرأت نمىكرد با ایشان سخن بگوید. علاقه ایشان به رزمندگان، فوق العاده بود و در محافل مختلف از آنها به عنوان بهترین انسانهاى روى زمین نام مىبردند. لذا با توصیه ایشان، تعداد زیادى از شاگردانشان در جبهه هاى نور علیه ظلمت شركت جستند و عده اى نیز به فیض شهادت نائل آمدند.

در یكى از سالهاى جنگ تحمیلى قبل از فرا رسیدن ماه مبارك رمضان، در آخرین روز درس، سخنرانى مهمّى ایراد فرمودند كه سوابق كثیف صدام و حزب بعث و اهداف آنها را بیشتر روشن نمود و همان زمان از صداى جمهورى اسلامى پخش گردید و تأثیر بسزایى هم بر جاى گذاشت.

ج) خضوع و خشوع در عبادت

معظم له در نماز و سایر عبادات، خضوعى خاص دارند همانطور كه در هنام ذكر مصائب اهل بیت (علیهم السلام) مخصوصاً حضرت سید الشهداء (علیه السلام) نیز حال خوشى دارند و باران اشك از دیده هایشان روان است. بسیار رقیق القلب و سریع البكاء مىباشند. در تمام ایام سوگوارى و پنجشنبه هر هفته در منزل، اقامه عزا مىنمایند كه این مجالس از معنویت خاصى برخوردار است.

د) علاقه و اشتیاق شدید به تحقیق و تدریس

یكى از ویژگیها و امتیازات ایشان كه مىتوان گفت كم نظیر است، جدیت و تلاش بىوقفه اى است كه همگان را به تعجب وا مىدارد. این خصیصه از بدو تحصیل و سالیانى دراز قبل، در ایشان به چشم مىخورده است. اهل منزل بارها در دوران تحصیل و تدریس اشان، مشاهده كرده اند كه استاد شبانگاه به مطالعه پرداخته اند و با صداى مؤذن كه اذان صبح را مىگفته است سر از كتاب و قلم برداشته اند.

هم دوره ایهاى معظم له مىگویند: "همواره استاد در حال مطالعه بودند و هیچگاه در جلسات و مهمانیها شركت نمىكردند بلكه وقتشان منحصراً صرف امور علمى مىگشت، چه در نجف و چه قبل از آن كه در قم و در حجره بودند." خود ایشان گاهى مىفرمودند:

"من چهل سال است كه معناى تعطیلى را نفهمیده ام."

این مرجع عالیقدر در این سن، حاضر نیستند كه لحظه اى را هدر دهند و تمام ساعات عمرشان وقف تلاش علمى است و این سیره ى تمام مدت حیاتشان مىباشد. همانگونه كه در نجف اشرف از رفتن به هر گونه مجلس و برنامه اى خوددارى مىورزیدند و حتى بعد از درس چهارشنبه، گاهى تا شنبه از منزل بیرون نمىآمدند و مشغول نوشتن و تحقیق بودند. اكنون نیز با همان روحیه سرشار، به فضل الهى و توجهات امام عصر (عج) مشغول امور علمى هستند و تا چندى پیش علاوه بر دو درس خارج فقه و اصول كه عمومى مىباشد درس خارج فقهى نیز در منزل داشتند كه فضلاء را از محضرشان بهره مند مىنمودند این درس در گذشته حتى روزهاى تعطیل و جمعه ها و ایام وفیات و تابستان برگزار مىشد افزون بر این، ساعاتى را نیز به پاسخ استفتائات مىپردازند و وقت دیگرى را براى بحث و پاسخگوئى طلاب اختصاص داده اند و بقیه اوقات را به تحقیق و تألیف مباحث علمى رجال و فقه و اصول مىگذرانند. و در حقیقت تمام شبانه روز (به استثناى ساعاتى اندك و كوتاه) در خدمت اسلام و مسلمین مىباشند و ساعات استراحت و خواب بسیار كمى دارند و از غالب مواهب چشم پوشیده اند تا حداكثر بهره را از عمر شریفشان داشته باشند.

هـ) نظم

یكى از خصوصیات و اوصاف سازنده اى كه در موفقیت استاد عزیز (حفظه الله) نقش اساسى داشته است، نظم و برنامه ریزى دقیق ایشان است كه در طول عمر پر بركت وى همواره مورد عمل بوده است به طورى كه تمام كارهایشان داراى وقت مخصوص و معین است و هیچگاه مشاهده نشده است كه وقت خود را صرف امور خارج از برنامه ى علمى و درسى نمایند و از این طریق، كمال استفاده را از اوقات خود مىنمایند.

تألیفات

مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمى حاج شیخ جواد تبریزى (دام ظله) تألیفات بسیارى دارند كه بعضى از آنها چاپ و برخى هنوز به زیور طبع آراسته نگشته است، از جمله تألیفات ایشان:

1ـ ارشاد الطالب (تعلیقه چهار جلدى بر مكاسب محرمه شیخ اعظم انصارى "ره")

2ـ اسس القضاء والشهادات

3ـ طبقات الرجال كه بحث وسیع رجالى است

4ـ تكمله منهاج الصالحین و تعلیقه بر آن

5ـ رساله ى توضیح المسائل

6ـ مسائل منتخبه

7ـ مناسك حج

8ـ حاشیه عروة الوثقى

9ـ حاشیه بر وسیله مرحوم آیت الله اصفهانى "ره"

10ـ حدود

11ـ فى علم الاصول

12ـ فى علم الفقه

13ـ شرح كفایة الاصول

14ـ صراط النجاة در 6 جلد

15ـ قصاص

16ـ التهذیب در احكام حج

17ـ الأنوار الالهیة فی المسائل العقائدیة

18ـ رساله احكام بانوان

19ـ رساله احكام نوجوانان و جوانان

20ـ استفتائات جدید

21ـ چندین جزوه در موضوعات گوناگون