تبیان، دستیار زندگی

اصطلاح فقهی عدالت

اصطلاح فقهی عدالت
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

اصطلاح فقهی عدالت

 

عدالت در لغت ، مترادف عدل و به معنی مساوات و برابری است. همچنین عدل به نقیض جور و نیز شخصی که مردم از قول و حکمش راضی هستند معنی شده است.

اصطلاح فقهی عدالت

 

معنای عدالت:

عدالت در لغت؛ مترادف عدل (1) و به معنی مساوات و برابری است.(2)  همچنین عدل به نقیض جور و نیز شخصی که مردم از قول و حکمش راضی هستند معنی شده است. (3) 

اما در اصطلاح؛ عدالت در چهار عرصه مورد بررسی قرار گرفته است:

1. عدالت در تکوین

2. عدالت در تشریع

3. عدالت در تدبیر و نظام اجرایی

4. عدالت در منش فردی و معاشرتی.(4)    

آنچه بیشتر در فقه مصطلح شده و مورد بررسی قرار گرفته عدالت در عرصه فردی است و سایر عرصه ها بیشتر در فلسفه و کلام مورد بحث قرار گرفته اند. از همین رو؛ در ادامه تنها از مصطلح فقهی عدالت در عرصه فردی سخن خواهیم گفت. 

عدالت در اصطلاح فقها:

فقها در معنای اصـــطلاحی عدالت نظرات متـــفاوتی دارند که شیخ انصاری (رض) آنها را در سه تعریف ذیل خلاصه نموده است: (5)  

1.ملکه یا کیفیتی نفسانی [= ویژگی خاصی در شخصیت انسان] که باعث می شود انسان همواره تقوا و مروت را رعایت نماید. و این کیفیت نفســانی نیز بواسطه ترک گناهان کبیره و عدم اصرار یا زیاده روی در انجام گناهان صغیره حاصل می شود. (6)  

2.مجرد ترک گناهان کبیره و عدم اصرار بر گناه صغیره. به عبارتی؛ شخصی که گناه کبیره ای از او سرنزده و بر انجام گناه صغیره نیز اصرار ندارد، عادل است. 

3.ملکه اجتناب از گناهان کبیره. یعنی؛ شخصی که رفتارش نشان می دهد دوری از گناهان کبیره در جانش رسوخ نموده و ممکن نیست گناه کبیره ای از او سر زند. 

گناهان کبیره؛ گناهانی هستند که خداوند متعال انسان ها را با عذاب آتش از آنها ترسانده است مانند: زنا، قتل، لواط، ربا، شرب خمر، عاق والدین و... (7)اصرار بر صغیره نیز به معنای مداومت بر انجام گناهان صغیره است؛ (8) خواه مداومت او تنها بر تکرار یک گناه خاص باشد و یا بر تکرار گناهان متعدد.(9)    

هرچند عدالت یک فرد با ارتـــکاب گناهان کبیره و اصرار بر گناهان صغیره از بین می رود اما؛ با توبه مجددا عدالتش باز می گردد.(10)    

عدالت در احکام فقهی:

در فقه احکامی وجود دارد که اجرای آنها منوط به صفت عدالت شده است. مصادیق خارجی این احکام تا به حدی است که عدالت را می توان از مسائل مبتلابهی دانست که روزانه همه مکلفان با آن مواجه اند،(11) برخی از این احکام عبارتند از:  

1. از شرایط حاکم و زمامدار مملکت (12)  

2. از شروط امام در نماز جماعت.(13)  

3. از شرایط شهود در باب قضا و صیغه طلاق(14)   

4. از شروط مرجع تقلید(15) و قضات(16)   

5. از شروط مسلمانانی که مستحق دریافت زکات اند.(17) البته؛ برخی از فقها در این مورد شرط عدالت را لازم نمی دانند.(18)    

احراز عدالت:

اگرچه در اجرای احکامی که مشروط به عدالت شده اند، باید این صفت در مجری آن حکم احراز و ثابت گردد اما؛ فقها در نحوه احراز عدالت فقها متفق القول نبوده و طرق متعددی را برای آن ذکر کرده اند از جمله:

1. صرف مسلمان بودن و عدم ظهور فسق در احراز عدالت کفایت می کند؛ این قول به برخی از فقها متقدم نسبت داده می شود. (19)  

2. حسن ظاهر؛ یعنی در رفتار و کردارش بگونه ای باشد که اگر از دیگران درباره او سوال شود، آنها بگویند: جز خیر چیزی از او ندیده اند. (20)اگر به چنین شخصی که در ظاهر عادل است نسبت فسق داده شود نیز، نسبت دهنده باید تادیب و تعزیز گردد.(21)   

3. شهادت دو عادل ؛(22)یعنی دو نفر که قبلا عدالت آنها به طریقی مثل حسن ظاهر ثابت شده به عادل بودن کسی شهادت دهند. 

4.شیاع مفید علم؛(23)یعنی آنقدر در میان مردم به عدالت مشهور است که انسان به وجود این صفت در او یقین یقین پیدا می کند. 

مآخذ:

1. ابن ادریس حلی، محمد بن منصور. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، دفتر انتشارات اسلامى، قم. دوم، 1410 ه‍ ق.

2. ابن منظور، ابو الفضل، جمال الدین، محمد بن مكرم، لسان العرب، دار الفكر - دار صادر، بیروت، سوم، 1414 ه‍ ق. 

3. اصفهانى، حسین بن محمد راغب، مفردات ألفاظ القرآن، دار العلم - الدار الشامیة، اول، 1412 ه‍ ق. 

4. بروجردى، آقا حسین طباطبایى، تبیان الصلاة، گنج عرفان للطباعة و النشر، قم. اول، 1426 ه‍ ق. 

5. بروجردى، آقا حسین طباطبایى، نهایة التقریر، بی جا. بی تا.

6. حسینی. محمدمهدی و مومنی. عابدین. اصل عدالت در فقه مذاهب اسلامی. فصلنامه علمی ترویجی مطالعات تقریبی مذاهب  اسلامی (فروغ وحدت). سال دهم/ دوره جدید/ شماره 39 /بهار 1394.

7. خمینى، سید روح اللّه موسوى، ولایت فقیه. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى. تهران.دوازدهم، 1423 ه‍ ق.

8. خویى، سید ابو القاسم موسوى، منهاج الصالحین، نشر مدینة العلم، قم.1410 ه‍ ق. 

9. شهید اول، محمد بن مكى، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، دار التراث - الدار الإسلامیة، بیروت.اول، 1410 ه‍ ق.

10. شیخ انصاری. مرتضى. رسائل فقهیة. كنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، قم. اول، 1414 ه‍ ق

11. شیخ مفید، محمّد بن محمد بن نعمان. المقنعة. كنگره جهانى هزاره شیخ مفید - رحمة الله علیه، قم، اول، 1413 ه‍ ق.  

12. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، تحریر الأحكام الشرعیة على مذهب الإمامیة. مؤسسه امام صادق علیه السلام، قم. اول، 1420 ه‍ ق. 

13. فراهیدى، خلیل بن احمد، كتاب العین، نشر هجرت، قم. دوم، 1410 ه‍ ق.  

14. محقق سبزوارى، محمد باقر بن محمد مؤمن، كفایة الأحكام، دفتر انتشارات اسلامى قم ، اول، 1423 ه‍ ق.

15. میرزاى قمّى، ابو القاسم بن محمد حسن، جامع الشتات فی أجوبة السؤالات، مؤسسه كیهان، تهران.اول، 1413 ه‍ ق. 

16. یزدى، سید محمد كاظم طباطبایى، العروة الوثقى. مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت. دوم، 1409 ه‍ ق. 

 

پاورقی ها

1- ابن منظور، ابو الفضل، جمال الدین، محمد بن مكرم، لسان العرب، دار الفكر - دار صادر، بیروت، سوم، 1414 ه‍ ق. ج11. ص 431

2- اصفهانى، حسین بن محمد راغب، مفردات ألفاظ القرآن، دار العلم - الدار الشامیة، اول، 1412 ه‍ ق. ص 551-

3- فراهیدى، خلیل بن احمد، كتاب العین، نشر هجرت، قم. دوم، 1410 ه‍ ق. ج2. ص 38-

4-حسینی. محمدمهدی و مومنی. عابدین. اصل عدالت در فقه مذاهب اسلامی. فصلنامه علمی ترویجی مطالعات تقریبی مذاهب  اسلامی (فروغ وحدت). سال دهم/ دوره جدید/ شماره 39 بهار 1394. ص 8

5- شیخ انصاری. مرتضى. رسائل فقهیة. كنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، قم. اول، 1414 ه‍ ق. ص 5 تا 7.

6- علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، تحریر الأحكام الشرعیة على مذهب الإمامیة. مؤسسه امام صادق علیه السلام، قم. اول، 1420 ه‍ ق. ج5. ص 247

7- همان

8- علامه حلی، پیشین. ج2. ص 208

9- میرزاى قمّى، ابو القاسم بن محمد حسن، جامع الشتات فی أجوبة السؤالات، مؤسسه كیهان، تهران.اول، 1413 ه‍ ق. ج4. ص 122

10- محقق سبزوارى، محمد باقر بن محمد مؤمن، كفایة الأحكام، دفتر انتشارات اسلامى قم ، اول، 1423 ه‍ ق. ج1. ص 144 و میرزاى قمّى، پیشین. ج1. ص 102 و ج4. ص 122

11- بروجردى، آقا حسین طباطبایى، نهایة التقریر، بی تا. ج3. ص 238

12- خمینى، سید روح اللّه موسوى، ولایت فقیه. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى. تهران.دوازدهم، 1423 ه‍ ق. ص 47

13-شهید اول، محمد بن مكى، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، دار التراث - الدار الإسلامیة، بیروت.اول، 1410 ه‍ ق. ص 48

14- بروجردى، آقا حسین طباطبایى، تبیان الصلاة، گنج عرفان للطباعة و النشر، قم. اول، 1426 ه‍ ق. ج 8. ص 55.

15- یزدى، سید محمد كاظم طباطبایى، العروة الوثقى. مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت. دوم، 1409 ه‍ ق. ج1. ص 9

16- شهید اول، پیشین. ص 90

17- شهید اول، پیشین. ص 54

18- یزدى، سید محمد كاظم طباطبایى، پیشین. ج2. ص 319

19- شیخ انصاری. مرتضى. پیشین. ص 8.

20- خویى، سید ابو القاسم موسوى، منهاج الصالحین، نشر مدینة العلم، قم.1410 ه‍ ق. ج1. ص 8.

21- شیخ مفید، محمّد بن محمد بن نعمان. المقنعة. كنگره جهانى هزاره شیخ مفید - رحمة الله علیه، قم، اول، 1413 ه‍ ق. ص 796 و ابن ادریس حلی، محمد بن منصور. السرائر الحاوی لتحریر ا1920لفتاوى، دفتر انتشارات اسلامى، قم. دوم، 1410 ه‍ ق. ج3. ص 529

22- یزدى، سید محمد كاظم طباطبایى، پیشین. ج1. ص 10

23- همان.

تهیه و تنظیم : علی محمد سرلک ، گروه حوزه علمیه تبیان