مساجد حرم مطهر حضرت معصومه
عنوان مسجد بر این مكان های مقدسه صرفاً نام گذاری است و احكام خاص مسجد دراین مكان ها وجود ندارد؛ از این رو اموات و بزرگان از علما و مراجع ، دراین رواق ها دفن شده اند. از مجموعه ی آستانه و حرم مطهر دو نقطه دارای احكام مسجد است .
- محوطه جلوی محراب مسجد طباطبایی
- محوطه ای در رواق بالا سر حضرت (س)
به این ترتیب بعدها نام مسجد بر مجموعه ی اطراف نیز گذارده شد.
مسجد بالاسر:
مسجد بالا سر از زیباترین رواق های آستانه و محل تشكیل مجالس عمومی و نماز جماعت ، در دوران صفویه به عنوان میهمان سرای آستانه شمرده می شد كه در عهد قاجاریه تجدید بنا شد وبه عنوان بزرگ ترین مكان سرپوشیده از اماكن متبركه آستانه به شمارآمد . این فضا در سال 1338 هـ. ق با ضمیمه شدن زمینی در غرب مسجد ، افزایش یافت و برسه ستون قطور آجری استوار شد .تا زمانی كه مسجد اعظم با آن وسعت و زیبایی خاص ساخته شد و از آن جا كه دیگر بنای قدیمی مسجد بالا سر بین ساختمان عظیم حرم مطهر و مسجد اعظم نوبنیاد نمای خوبی نداشت ، متولی وقت به تجدید بنای آن اقدام نمود؛ ساختمان قدیمی حذف و به جای آن عمارتی رفیع با خصوصیات ویژه معماری بنا شد كه امروزه یكی از با شكوه ترین اماكن متبركه حرم مطهر محسوب می شود.مسجد طباطبایی
:مسجد طباطبایی با گنبد پنجاه ستونی ، به جای صحن زنانه ی " قدیم " درجنوب روضه ی مطهره ساخته شده است. بانی این گنبد مرتفع و مسجد با عظمت مرحوم " حجة الاسلام حاج آقا محمد طباطبایی " فرزند مرحوم " آیت الله حاج آقا حسین قمی " است . بنای این مسجد از سال 1360تا 1370 هـ . ق طول كشید .مسجد شهید مطهری:
این مسجد به جای موزه سابق ساخته شده و با كاشی كاری های جدید جلوه زیبایی دارد. بیشتر مراسم مذهبی حرم مطهر دراین محل برگزار می شود.رواق ها
محدوده نزدیك تر به ضریح مطهر را رواق می نامند.رواق بالا سر
: شامل همان محوطه ای است كه بین مسجد بالا سر تا ضریح مطهر را در برگرفته است. فضای این رواق با آینه كاری وگچكاری های بسیار زیبا آراسته شده و محل زیارت مؤمنین است .رواق دارالحفاظ :
محوطه بین ایوان طلا وضریح مطهر است كه از سابق دراین محل خادمین و قاریان قرآن مراسم ویژه ای داشتند.هم اكنون نیز خطبه شامگاهی خدام دراین محل انجام می شود.رواق آینه، شهید بهشتی
: در بخش زنانه وپایین پای حضرت (س) قرار دارد. با تعمیراتی كه درسال های اخیر دراین مكان انجام شده ، محل بسیار با صفا و نورانی برای زیارت خواهران فراهم آمده است.رواق پیشرو:
محوطه ی بین مسجد طباطبایی و ضریح مطهر كه سالها محل برگزاری مراسم خطبه صبحگاهی و عرض ادب خدام آستانه مقدسه بود. این سنت حسنه هم اكنون نیز ادامه دارد.صحن های حرم مطهر
صحن نو( اتابكی) : این صحن زیبا دارای چهار ایوان شمالی، جنوبی، شرقی وغربی است . ایوان شمالی آن ، ورودی ازمیدان آستانه وایوان جنوبی ورود ی از طرف قبله و ایوان شرقی ورودی خیابان ارم وایوان غربی همان ایوان آینه است. درهر كدام از این ایوان های یاد شده ظرایف و آثار هنری و معماری خاصی به كار رفته است كه نظر هر بیننده ی هنر دوست را به خود جلب می نماید.
وجود این ایوان ها ی مجلل ، به ویژه ایوان آینه و قرار گرفتن حوض چند ضلعی در وسط صحن مطهر با خصوصیات موجود در آن ، زیبایی این مكان مقدس را چند برابر كرده است . این صحن از آثار " میرزا علی اصغر خان صدراعظم " ا ست و بنای آن از سال 1295 تا 1303 هـ. ق طول كشیده است.
صحن عتیق ( قدیم )
:صحن عتیق واقع در شمال روضه مباركه ، اولین صحن است كه در این بارگاه مباركه بنا شده است. این صحن را چهار ایوان زیبا فرا گرفته است . ایوانی با عظمت در جنوب كه همان ایوان طلا است ورودی صحن به روضه مطهره است . ایوانی در شمال كه ورودی فیضیه به صحن را تشكیل می دهد و ایوانی در غرب كه ورودی مسجد اعظم به صحن است . در شرق ، ایوان ورودی صحن عتیق به صحن نوقرار دارد.این صحن كه درعین كوچك بودن به خاطر داشتن ایوان های مجلل و حجرات متعدد در اطراف ، از زیبایی خاص برخورداراست. به دستور" شاه بیگی بیگم " دختر شاه اسماعیل صفوی در سال 925 هـ. ق بنا شد. از سال 1377 شمسی نیز به دستورتولیت آستانه مقدسه تعمیرات اساسی دراین صحن و مقابر اطراف آن شروع شده و همچنان ادامه دارد و به زودی شاهد یكی از جلوه های هنر اسلامی و تركیب ناهماهنگ در جهات مختلف صحن خواهیم بود.طرح توسعه حرم مطهر
ازسال 1378 ش طرح توسعه حرم مطهر به عنوان یك طرح ملی مطرح شد. این طرح كه توسط وزارت مسكن اجرا و در اختیارآستانه مقدسه قرار می گیرد، دارای خصوصیات ویژه ای است كه اجمالا" می توان از دو شبستان بزرگ ، دو صحن و توابع دیگر آن نام برد .
مساحت مجموعه بناهای آستانه13,527 متر مربع است كه 1,914 متر مربع آن را زیر بنای گنبد، ایوان های شمالی ، جنوبی و شرقی ، مسجد بالا سر و مقابر شاهان صفوی در برگرفته است.
معماران ، خطاطان ، كاشی كاران ، آینه كاران وهنرمندان بسیار در طول صدها سال این مجموعه زیبا را ساخته و به بهترین شكل تزیین كرده اند كه اسامی بسیاری از آنان دركتیبه ها قابل رؤیت است . مانند:
خوش نویسان
: محمد رضا امامی ، خوش نویس سه كتیبه دوره صفوی ؛ سید علی حسینی ، خوش نویس كتیبه ی روی ضریح و ملا ابوطالب ، قمی خوش نویس كتیبه گنبد شاه سلیمان از دوره صفویه ؛ نور اصفهانی خوش نویس كتیبه ایوان طلا و مهدی ملك الكتاب خوش نویس كتیبه ساقه گنبد از دوره قاجاریه.كاشی كاران:
حاجی غلامعلی ، كاشی ساز كتیبه ای در مقبره شاه صفی از دوره صفویه ؛ محمد بن ابی طاهر كاشی ساز و ابو زید خوش نویس وكاشی ساز كاشی های مرقد از سده هفتم هـ . قکتاب میراث فرهنگی استان قم
زهره پری نوش - سایت تبیان
