شکوفایی بحث‏های کلامی در عصر امام صادق علیه السلام و علل آن (قسمت آخر)

۴. ظهور زنادقه و دهری مذهبان در عصر امام صادق علیه السلام

۴. ظهور زنادقه و دهری مذهبان در عصر امام صادق علیه السلامچنان که گذشت عصر امام صادق علیه السلام مصادف شد با پیدایش و رشد دهری مذهبی و الحادگرایی که در اصطلاح تاریخی – روایی به آن‏ها «زندیقان‏» یا «زنادقه‏» گویند.

دو علت عمده رشد و رواج فزاینده دهری مذهبی پیش‏تر بیان شد.

در بررسی علل ظهور و رشد فزاینده دهری مذهبان و زنادقه در عصر امام باقر و امام صادق علیهما السلام نباید از دو عامل قابل توجه غفلت کرد:

یکی ترجمه آثار حکما، فیلسوفان و متکلمان یونانی بود. بسیاری از این کتاب‏های ترجمه شده یا مستقیما در جهت نفی عقاید درست دینی بوده و یا به خاطر پیچیدگی و غموض برخی مسایل فلسفی، سوء برداشت و کج فهمی‏هایی را همراه داشته است، که در هر صورت زمینه‏ای برای انحراف از عقاید درست دینی و الحادگرایی فراهم کرده بود.

دیگری، نقش منفی و ضد دینی حکام بنی‏امیه و عملکرد سوء آن‏ها بود که باعث دامن زدن به دنیاگرایی و الحاد شد، تا جایی که برخی از این دانشمندان زندیقی مذهب و یا مسیحی در دربار معاویه از منزلت و اعتبار برخوردار بوده و آزادانه به ترویج عقاید خود می‏پرداختند.

وجود این‏گونه افراد در جامعه اسلامی آن روز بویژه زندیق مسلکانی چون ابن ابی العوجاء، عبدالله‏بن مقفع، ابوشاکر دیصانی، عبدالملک مصری و… و بیان ناقص و تحریف شده اسلام توسط بنی‏امیه زمینه انحراف در عقیده و عمل را برای عموم مسلمانان فراهم کرده بود. این‏ها موجب شد تا دانشمندان بزرگ اسلامی و امام باقر و امام صادق علیهما السلام به تشریح و تبیین مبانی دینی – اسلامی پرداخته و به شبهات و پرسش‏های منکران و زندیقان پاسخ منطقی و مستدل دهند. (۳۳)

فهرست منابع

قرآن کریم

۱- آشنایی با علوم اسلامی، شهید مطهری، دفتر انتشارات اسلامی، قم.

۲- اصول کافی، ثقه‏الاسلام کلینی، چاپ تهران.

۳- الارشاد، شیخ مفید، مکتبه بصیرتی، قم.

۴- الامام الصادق علیه السلام و المذاهب الاربعه، اسد حیدر، مکتبه الامام امیرالمؤمنین علیه السلام، اصفهان.

۵- الفرق بین الفرق، عبدالقاهر بغدادی، دارالمعرفه، بیروت.

۶- امام جعفر صادق علیه السلام، عبدالحلیم جندی، نشر سازمان تبلیغات اسلامی.

۷- الامام الصادق علیه السلام، ابوزهره، دارالفکر العربی، بیروت.

۸- اعلام الوری باعلام الهدی، فضل بن حسن طبرسی، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت.

۹- بحارالانوار، علامه مجلسی، چاپ تهران.

۱۰- تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، علی‏اصغر حلبی، انتشارات اساطیر.

۱۱- تاریخ معتزله، محمدجعفر جعفری لنگرودی، نشر کتابخانه گنج دانش، تهران.

۱۲- تحف العقول، ابومحمد حسن بن علی الحرانی، نشر اسلامی جامعه مدرسین، قم.

۱۳- سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، نشر مؤسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق علیه السلام.

۱۴- سیره عملی اهل بیت علیهم السلام، سیدکاظم ارفع، نشر مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی فیض کاشانی.

۱۵- شاگردان مکتب ائمه علیهم السلام، محمدعلی عالمی دامغانی، چاپخانه علمیه، قم.

۱۶- شخصیت امام صادق علیه السلام، احمد مغنیه، انتشارات اردیبهشت، تهران.

۱۷- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید معتزلی، چاپ بیروت.

۱۸- شرح المقاصد، سعدالدین تفتازانی، انتشارات شریف رضی، قم.

۱۹- شوارق الالهام، ملاعبدالرزاق لاهیجی، انتشارات مهدوی، اصفهان.

۲۰- صادق آل محمد صلی الله علیه و آله، محمود منشی، انتشارات زمانه.

۲۱- صفحاتی از زندگانی امام جعفر صادق علیه السلام، محمدحسین مظفر، انتشارات رسالت، قم.

۲۲- دانشنامه جهان اسلام، سیدمصطفی میرسلیم، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد.

۲۳- زندگی امام باقر علیه السلام، احمد حیدری، نشر دفتر نمایندگی ولی فقیه در جهاد سازندگی خراسان.

۲۴- فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، جعفر سبحانی، انتشارات توحید، قم.

۲۵- گوهر مراد، ملاعبدالرزاق لاهیجی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.

۲۶- مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، اسماعیل اشعری، انتشارات امیرکبیر.

۲۷- مروج الذهب و معادن الجوهر، علی‏بن حسین مسعودی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

۲۸- معجم رجال الحدیث، سیدابوالقاسم خویی، نشر دارالزهراء، بیروت.

۲۹- مغز متفکر جهان شیعه، انتشارات جاویدان.

۳۰- مناقب ابن شهر آشوب، چاپ قم.

۳۱- موسوعه الامام الصادق علیه السلام، سیدمحمدکاظم قزوینی، مطبوعاتی سیدالشهداء، قم.

۳۲- پرتوی از چهره درخشان امام صادق علیه السلام، ترجمه محمدرضا انصاری، کانون انتشارات محمدی، تهران.

پی‏نوشت‏ها:

۱) راز این نام‏گذاری روشن است؛ زیرا اعتقادات زیر بنای فکری – عقیدتی انسان را تشکیل می‏دهد، و در سایه اصول فکری و اعتقادی درست است که اعمال آدمی ارزش و اعتبار می‏یابد و زمینه کمال و رشد و تعالی انسان را فراهم می‏کند. از این رو، به موازات احکام عملی که به آن «فقه اصغر» می‏گویند، اصول و معارف اعتقادی را «فقه اکبر» می‏نامند.

۲) ر.ک: شوراق الالهام، ملاعبدالرزاق فیاض لاهیجی، ج ۱، صص ۴ و ۱۲، انتشارات مهدوی، اصفهان ؛ شرح مقاصد، سعدالدین تفتازانی، ج ۱، صص ۱۶۵- ۱۶۶، انتشارات شریف رضی، قم.

۳) بحث جبر و اختیار که در بردارنده بحث قضا و قدر نیز می‏باشد – زیرا از آن جهت که به انسان مربوط است «جبر واختیار» معنا می‏شود و از آن جهت که به خدا بر می‏گردد «قضا وقدر الهی‏» نامیده می‏شود – موجب پیدایش بحث پیرامون مساله عدل نیز شده است؛ زیرا میان جبر و ظلم از یک سو و اختیار و عدل از سوی دیگر رابطه‏ای تنگاتنگ دیده می‏شود. ر.ک آشنایی با علوم اسلامی، شهید مطهری، ص ۱۴۶، دفتر انتشارات اسلامی، قم.

۴) اقتباس از گوهر مراد، عبدالرزاق لاهیجی، به تصحیح زین العابدین قربانی و جمعی دیگر، صص ۴۴- ۴۶، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی؛ آشنایی با علوم اسلامی، شهید مطهری، صص ۱۴۴- ۱۴۵٫

۵) ر.ک. شرح نهج‏البلاغه، ابن ابی الحدید (۴ جلدی) ج ۲، ص ۱۲۹، چاپ بیروت، و آشنایی با علوم اسلامی، شهید مطهری، ص ۱۷۴٫

۶) مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ابوالحسن اشعری – ترجمه محسن مؤیدی، ص ۹، انتشارات امیرکبیر.

۷) انعام (۵) : آیه ۵۷٫

۸) ر.ک. الفرق بین الفرق، ابومنصور عبدالقاهر بغدادی، صص ۷۳- ۷۴ و ۸۱، دارالمعرفه، بیروت.

۹) توجه شود، مراد از گناه کبیره، غیر از شرک به خدا است، زیرا در کافر بودن مشرک میان مسلمانان اختلافی نیست.

۱۰) رک. آشنایی با علوم اسلامی، شهید مطهری، ص ۱۴۴٫

۱۱) اقتباس از تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، علی‏اصغر حلبی، صص ۳۶- ۳۷ و ۷۲- ۷۳ و ۴۴- ۴۵ و ۸۳٫ و فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، جعفر سبحانی، ج ۲، صص ۱۲- ۱۳ و ۱۸- ۱۹، انتشارات توحید، قم.

طرح یک پرسش و پاسخ آن ضروری است، و آن این که چرا شیعه هم مثل اهل سنت دارای مکتب کلامی مستقلی نبوده و نیست؟ پاسخش روشن است زیرا با وجود پیشوایان معصوم علیهم السلام و پاسخ‏گویی آنان به پرسش‏های عقیدتی، نیازی به چنین مکتب مستقلی نبود. اما پس از دوران ائمه علیهم السلام علما و متکلمان شیعی با الهام از سخنان بجا مانده از آنان مکتب‏کلامی شیعی را پایه‏ریزی کرده‏اند.

۱۲) تقریبا در همان زمان که ابوالحسن اشعری در عراق به تاسیس مکتب کلامی اشعریه دست زد، ابومنصور محمدبن محمود حنفی سمرقندی (متوفای ۳۳۳ ه ق) در ماوراء النهر مکتب کلامی «ماتریدیه‏» را پایه‏ریزی کرده است. تاریخ علم کلام، علی‏اصغر حلبی، ص ۴۹٫

۱۳) ر.ک: سیره عملی اهل بیت علیهم السلام، سیدکاظم ارفع، ج ۲، صص ۵۱- ۶۲، نشر مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی فیض کاشانی ؛ الامام الصادق و المذاهب الاربعه، اسد حیدر، ج‏۱، صص ۴۳۴- ۴۴۰، مکتبه الامام امیرالمؤمنین علی علیه السلام، اصفهان.

۱۴) تحف العقول عن آل الرسول، شیخ ابومحمدحسن بن علی بن حسین الحرانی، ص ۲۹۷، مؤسسه نشر اسلامی مدرسین، قم.

۱۵) ر.ک: زندگانی امام باقر علیه السلام، احمد حیدری، صص ۱۵۰- ۱۵۷، تهیه و نشر نمایندگی ولی فقیه در جهاد استان خراسان.

۱۶) ما شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام بر این باوریم که همه ائمه کلامشان نور و طینتشان واحد و منصوب از جانب خدا و رسولش هستند و نیز وارث علوم پیامبران گذشته و پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله می‏باشند. از این رو، با این که هر کدام از آن‏ها به ویژگی‏هایی ممتاز گشته‏اند، ولی همگی از شخصیت الهی – انسانی و فضایل و کرامت‏های نفسانی و علم و ایمان یکسان برخوردار بوده‏اند، و رسالت‏های الهی خویش را به نحو احسن واکمل به انجام رسانده‏اند.

به عنوان مثال، اگر حضرت امام جعفر صادق علیه السلام به‏جای حضرت امام حسین علیه السلام و در عصر و زمان آن حضرت می‏زیست همان کاری را می‏کرد که امام حسین علیه السلام کرده است، یعنی دست‏به قیام خونین کربلا و نهضت عاشورا می‏زد، به عکس، اگر امام حسین علیه السلام نیز در شرایط زمانی و مکانی و موقعیت‏سیاسی امام‏صادق علیه السلام بسر می‏برد، همان شیوه‏اش را در نشر معارف اسلامی، و ایجاد تحول بنیادی علمی و فرهنگی به‏کار می‏برد.

۱۷) ناگفته نماند اگر می‏بینیم امام صادق علیه السلام هم خود وارد معرکه دعوای سیاسی نمی‏شود، وهم دیگر علویان مبارز و انقلابی را از سرانجام کار و ناکامی در مبارزات خبر می‏دهد، برای این بود که شرایط سیاسی و اجتماعی را برای قیام مسلحانه مناسب نمی‏دید، گواه گفتار ما نپذیرفتن رهبری قیام ابومسلم خراسانی و دیگر هم‏رزمانش است. ر.ک. سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، صص ۳۸۲- ۳۹۰، نشر مؤسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق علیه السلام، قم.

۱۸) مناقب ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۲۴۸، چاپ قم.

۱۹) ر.ک: صادق آل محمد صلی الله علیه و آله، محمود منشی، ص ۱۳۳، مؤسسه انتشارات زمانه، چاپ اول.

۲۰) ر.ک: مغز متفکر جهان شیعه، تهیه مرکز مطالعات اسلامی استراسبورگ، ترجمه ذبیح‏الله منصوری، صص ۹۱- ۱۰۷ سازمان انتشارات جاویدان، چاپ هشتم، مهرماه ۱۳۶۰٫ ۳٫ البته گرچه این کتاب گوشه‏هایی از حقایق زندگی و شخصیت علمی امام صادق علیه السلام را بیان کرده است، ولی مطالب نادرست و باطل فراوانی نیز در آن یافت می‏شود. از این رو، کسانی که قصد مطالعه این کتاب را دارند باید به این مساله مهم توجه داشته باشند.

۲۱) به نقل از کتاب امام جعفر صادق علیه السلام، عبدالحلیم جندی، ترجمه عباس جلالی، ص ۲۳۸٫

۲۲) ر.ک: ارشاد شیخ مفید، صص ۲۸۰- ۲۸۱، چاپ مکتبه بصیرتی، قم؛ اصول کافی، ج ۱، صص ۷۴- ۷۵، چاپ اسلامیه، تهران.

۲۳) ر.ک: پرتوی از چهره درخشان امام صادق علیه السلام، به قلم چند دانشمند اسلامی، ترجمه محمدرضا انصاری، صص ۵۶- ۶۱، کانون انتشارات محمدی، تهران.

۲۴) ر.ک: اصول کافی، ج ۱، صص ۱۱۹- ۱۵۳، ترجمه و شرح محمدباقر کمره‏ای، نشر اسلامیه، تهران؛ پرتوی از چهره درخشان امام صادق علیه السلام، صص ۸۰- ۸۷٫

۲۵) امام جعفر صادق علیه السلام، عبدالحلیم جندی، ترجمه عباس جلالی، ص ۳۱۵٫

۲۶) ر.ک: صفحاتی از زندگانی امام جعفر صادق علیه السلام، محمدحسین مظفر، ترجمه و نگارش سیدابراهیم سیدعلوی، ص ۲۲۴، انتشارات رسالت قلم، تهران.

۲۷) ر.ک: امام جعفر صادق علیه السلام، عبدالحلیم جندی، ترجمه عباس جلالی، ص ۲۴۰؛ نشر سازمان تبلیغات اسلامی.

۲۸) موسوعه الامام الصادق علیه السلام، سیدمحمدکاظم قزوینی، ج ۲، صص ۴۲۰- ۴۲۱، مطبوعاتی سیدالشهداء قم.

یادآوری این نکته لازم است که برخی از متکلمان بزرگ مسیحی در دربار معاویه در شام به سر می‏بردند و از آزادی کامل در بیان عقاید خود برخوردار بودند؛ این‏ها نیز تا حدودی در انتقال فرهنگ یونان و اروپای آن زمان به جامعه اسلامی نقش داشتند. مانند یحیی دمشقی، سرجون بن منصور، اخطل، شاعر عرب زبان مشهور، غیلان دمشقی (قدری مذهب)، که در دمشق مذهب کلامی اعتزال را تبلیغ می‏کرد و با عمربن عبدالعزیز مباحثاتی نیز داشته است. ر.ک: تاریخ معتزله، محمدجعفر جعفری لنگرودی، صص ۱۰۱- ۱۰۲، نشر کتابخانه گنج دانش، تهران.

۲۹) ر.ک. مروج الذهب و معادن الجوهر، ابوالحسن علی بن حسین مسعودی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج ۲، ص ۱۹۷، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.

۳۰) ر.ک. سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، صص ۳۱۴- ۳۲۵؛ امام جعفر صادق علیه السلام، ص ۲۲۸٫

۳۱) آشنایی با علوم اسلامی، شهید مطهری، ص ۱۴۵٫

۳۲) ر.ک. تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، علی‏اصغر حلبی، صص ۶۷- ۷۱؛ مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، اسماعیل اشعری، ترجمه محسن مؤیدی بویژه صص ۱۵- ۱۷ و ۴۰- ۴۱ و ۴۹، ۶۹ و ۱۵۰٫

۳۳) برگرفته از دانشنامه جهان اسلام، حرف «ب‏» جزوه چهارم، زیر نظر سیدمصطفی میرسلیم، صص ۶۳۱- ۶۳۲، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی؛ تاریخ معتزله، محمدجعفر جعفری لنگرودی، صص ۱۰۱- ۱۰۲٫

قسمت اول

قسمت دوم

منبع تبیان مبلغین