تبیان، دستیار زندگی
دکتر مهراب صادق نیا معتقد است که جست وجوی معنا برای زندگی یک عقیده نیست؛ یک «حقیقت» است. انسانی که وجود کسی یا چیزی گرمش نکند، انسانی که از عشق تهی باشد، نسبت به مرگ «بدون شرط» است.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

تبیین «معنای زندگی» در گفت وگو با مصطفی ملكیان

وقتی شور زندگی می میرد!

دکتر مهراب صادق نیا معتقد است که جست وجوی معنا برای زندگی یک عقیده نیست؛ یک «حقیقت» است. انسانی که وجود کسی یا چیزی گرمش نکند، انسانی که از عشق تهی باشد، نسبت به مرگ «بدون شرط» است.

بخش خانواده ایرانی تبیان
مصطفی ملكیان

جست وجوی معنا برای زندگی

صادق نیا، استاد دانشگاه ادیان و مذاهب، یادداشتی با عنوان «قرار ماندن» در کانال تلگرامی خود منتشر کرده و در آن به این موضوع پرداخته است که تنها طناب باریکی که ما را به زندگی گره می زند «عشق به چیزی یا چیزهایی در زندگی» است: «ما هستیم، چون عاشقیم؛ هستیم، چون قرارمان اینجا است و پیوندمان.» او در این یادداشت، به نظرخواهی که سال ها پیش در فرانسه انجام شده بود، گریز می زند و می نویسد: «۸۹ درصد از مردم، معتقدند انسان «چیزی» لازم دارد که به خاطرش زندگی کند و ۶۱ درصد آنان اذعان داشتند «کسی» یا «چیزی» در زندگی شان هست که حاضرند به خاطرش بمیرند. ویکتور فرانکل، روانشناس اگزیستانسیال اتریشی، چند سال بعد این مطالعه را در وین تکرار کرد و نتیجه مطالعات او (با دو درصد اختلاف) دقیقاً همین بود.» به زعم او، «شوق بودن» زندگی را برای انسان معنادار می کند و زندگی معنادار «قابل احترام» شده و پاس داشته می شود. جست وجوی معنا برای زندگی یک عقیده نیست؛ یک «حقیقت» است. انسانی که وجود کسی یا چیزی گرمش نکند، انسانی که از عشق تهی باشد، نسبت به مرگ بدون شرط است و در آستانه افتادن در آن سوی دیوار است.

صادق نیا همچنین در پایان چنین نتیجه می گیرد که افزایش نرخ خودکشی در جامعه، می تواند به معنای فقدان چیز یا چیزهایی باشد که آنان را برای بودن مشتاق تر کند. به باور او، این طناب های کوچک هستند که زندگی ما را مشروط می کنند.

انسانی که «شور زندگی» دارد، پرسشی در باب «معنای» آن ندارد

مصطفی ملکیان، زاده ۱۳۳۵ در شهرضا، فیلسوف و روشنفکر ایرانی است که بخش عمده پژوهش های او به حوزه اخلاق، فلسفه دین و روانشناسی مربوط می شود. نظریه «عقلانیت و معنویت» را می توان از مهم ترین و متاخرترین نظریات او برشمرد. در این گفت وگو «معنای زندگی» را با او به بحث نشستیم. اما نظرات ملکیان در پاسخ به معنای زندگی شالوده ای بر مبنای «شور زندگی» دارد که از دیدگاه روانشناسی قابل تعریف است. ملکیان معتقد است به محض اینکه بگوییم «می خواهم زندگی کنم برای اینکه به چیز دیگری از طریق زندگی دست یابم»؛ یعنی اینکه عاشق خود زندگی نیستیم و شوری نسبت به خود زندگی نداریم و درست از این نقطه است که پرسش در باب «معنای زندگی» آغاز می شود.در این بحث مرحله ای پیش از «تعریف معنای زندگی» واکاوی شده است، یعنی اینکه اساساً چه هنگام پرسش از معنای زندگی برای انسان مطرح می شود؛ نه اینکه پاسخ به این پرسش چه می تواند باشد. گپ وگفت ما را با او در ادامه دنبال کنید:

- استاد ملکیان، وقتی در باب «معنای زندگی» پرسش می کنیم، چه میزان به پاسخی دست خواهیم یافت که برای طیف گسترده ای از انسان ها پذیرفتنی باشد؟ در واقع، می خواهیم بدانیم آیا جست وجوی معنا برای زندگی، همه ما را به یک نقطه مشترک یا یک گزاره واحد می رساند؟

من از جمله کسانی هستم که «معنای زندگی» را «کشف کردنی» نمی دانم، بلکه «جعل کردنی» می دانم. به معنای متعارف تر، به این امر قائل هستم که معنای زندگی را نمی شود «کشف کرد» بلکه باید «اختراعش کرد». بنابراین طبعاً معتقد نیستم یکایک انسان ها که می خواهند این معنا را جعل کنند یا اختراع کنند، همگی به چیز واحدی برسند. حالا اگر نشود گفت به تعداد هفت میلیارد انسان روی زمین، اما به اندازه گروه های انسانی، تنوع در جعل و اختراع این معنا وجود دارد و به هیچ وجه نمی تواند برای همه یکسان باشد.

فیلسوفانی که قائل هستند معنای زندگی «کشف کردنی» است؛ یعنی بر این باورند که «یک» معنای زندگی وجود دارد مانند الکتریسیته که میلیاردها سال وجود داشت اما کسی آن را کشف نکرده بود و برای نخستین بار توسط یک انسان کشف شد، معنای زندگی را همچون الکتریسیته می پندارند که در یک زمانی توسط کسی کشف شده است حال آن شخص یا بنیانگذار دین یا مذهبی است یا هر شخص دیگری که به این معنای زندگی رسیده است. چون چیز «کشف کردنی» به من و شما بستگی ندارد و طبعاً باید چیز واحدی باشد؛ گرچه درباره اینکه آن چیز واحد چیست حتی بین خود آنان هم اختلاف نظر وجود دارد.

اما برای من که به چنین تعریفی قائل نیستم و معتقد هستم زندگی معنایی با خود ندارد و من هستم که باید به زندگی خود معنا ببخشم، تعریف واحدی را هم برای همگان قائل نیستم. کار ما «معنایابی» نیست، بلکه «معنابخشی» است. پس همه انسان ها نمی توانند به یک نوع به زندگی خود معنا ببخشند. اما می شود بین گروه های انسانی، زمینه های مشترکی برای این معنابخشی را جست وجو کرد.

- شیوه های «معنا بخشیدن به زندگی» چقدر می تواند متفاوت از هم باشد؟

بواقع هر کس می تواند به نوعی به زندگیش معنا بدهد و این تفاوت معناها وجود دارد، اگرچه ممکن است این شیوه های معنادهی به هم شبیه باشند اما به طور مستقل از هم رخ می دهند.

- «شور و شوق زندگی» چقدر قدرت معنابخشی به زندگی دارد؟

به لحاظ روانشناسی افسرده نبودند، اما آن شور را هم نداشته اند. نمی توانستند فقط زندگی کنند برای اینکه زندگی کرده باشند. می خواستند زندگی کنند برای اینکه به چیز دیگری غیر از خود زندگی دست یابند. به این معنا به محض اینکه شما بگویید می خواهم زندگی کنم برای اینکه به چیز دیگری از طریق زندگی دست یابم، یعنی اینکه عاشق خود زندگی نیستید و شوری نسبت به خود زندگی ندارید.

اگر انسان «شور زندگی» داشته باشد اصلاً این پرسش برای او پیش نمی آید که «معنای زندگی چیست؟» بحث من بر سنت فلسفی خاصی استوار نیست؛ بلکه یک یافته روانشناسی است. به نظر من «شور زندگی» به این معنا است که اگر شما به علل مختلف عاشق خود زندگی کردن باشید، می گوییم که شما نسبت به زندگی «شور» دارید. وقتی عاشق خود زندگی هستید، هیچ وقت نمی پرسید آیا باید دنبال معنایی برای زندگی باشم؟ یا باید به هدفی برسم؟ فرد وقتی عاشق کسی است؛ دوست دارد با او حشر و نشر داشته باشد، اما اگر روزی پرسید نشست و برخاست من با او چه کارکرد یا فایده ای دارد بدانید که شور و اشتیاق او نسبت به آن فرد از بین رفته است؛ چرا که تا وقتی عاشق است نمی پرسد این چیز را برای چه می خواهم؟ وقتی شور زندگی وجود دارد چه در انسان های یک برهه تاریخی یا در یک فرد انسانی، هیچ وقت پرسیده نمی شود برای چه زندگی کنیم؟

- بحث شما مبتنی بر کدام تئوری روانشناسی است؟

سخن من بر آن بخشی از روانشناسی تکیه دارد که به «روانشناسی حیات» معروف است.

 - فکر می کنید پرسش از معنای زندگی در چه برهه هایی از تاریخ پررنگ تر می شود؟

بر مبنای این نظریه معنای زندگی فقط برای کسانی طرح می شود که شور زندگی در آنها فرومرده است. اتفاقاً به نظر می رسد در «انسان مدرن» شور زندگی مرده است. از این نظر انسان های مدرن به مراتب بیشتر از نیاکانشان در کتاب های فلسفی شان از معنای زندگی سوال می کنند و این امر بیشتر برایشان مساله شده است.

شور زندگی مبتنی بر کنش اجتماعی در دوره هایی در جوامع افت می کند؛ چرا که به نظر می رسد «شور زندگی» بسیار با مسائل اجتماعی و سیاسی و البته زیرساخت های فرهنگی آمیخته است. انسان اجتماعی که «نژند احوال» نیست و «تحول خواه» است، به طور طبیعی در جست وجوی معنای زندگی است؛ به عنوان مثال ما در دهه بیست تا سی و سپس از چهل تا مقطع انقلاب، با انسان ایرانی مواجه هستیم که بشدت در جست وجوی معنای زندگی است. به عبارتی، «افسردگی اجتماعی» و «شور اجتماعی» هر یک تعیین کننده میزان جست وجوگری انسان برای معنای زندگی هستند چنانکه در جامعه نژند احوال و با افت شور اجتماعی، معنای زندگی بی سامان می شود. در واقع سوال این است که در تبیین بحث معنای زندگی، سویه های اجتماعی آن کجا است؟

شما یک پیش فرض دارید و آن این است که همه کسانی که به دنبال تحول هستند «شور زندگی» در آنان قوی است. اما من می گویم اصلاً و ابداً این پیش فرض درست نیست.

شما می گویید که امکان دارد که من به خود بیایم و ببینم که از «صرف زیستن» لذت نمی برم، پس حال که چنین است کل زندگی را برای ادامه در جهت تحقق یک آرمان پیش ببرم.

حال این آرمان می تواند پیشرفت نوع بشر باشد یا شهروندان جامعه خودم، آنوقت درست در جهت همین معنادهی که خودم نسبت به زندگی خودم انجام داده ام، اتفاقاً دنبال این باشم که همنوعانم را یا شهروندان کشور یا جامعه ام را به سوی تطور و تحول ببرم. پیش فرض شما این است که گویا هر کسی دنبال تحول خواهی است، این تحول خواهی ناشی از شور زندگی او است. این درست نیست. بسیاری آرمانشان را بعد از اینکه می خواستند به زندگی شان معنایی بدهند، پیدا کرده اند.

- یعنی الزاماً ابتدا افسرده حال نبوده اند؟

به لحاظ روانشناسی افسرده نبودند، اما آن شور را هم نداشته اند. نمی توانستند فقط زندگی کنند برای اینکه زندگی کرده باشند. می خواستند زندگی کنند برای اینکه به چیز دیگری غیر از خود زندگی دست یابند. به این معنا به محض اینکه شما بگویید می خواهم زندگی کنم برای اینکه به چیز دیگری از طریق زندگی دست یابم، یعنی اینکه عاشق خود زندگی نیستید و شوری نسبت به خود زندگی ندارید.

-  برای تفهیم بحث بهتر است بفرمایید منظور شما از خود «زندگی» چیست؟

خود زندگی یعنی اینکه آنقدر خود زندگی به من لذت می دهد که «کش پیدا کردن» و «ادامه نفس» برای من ذی قیمت است. به تعبیر فلسفی، زندگی «مطلوب ذاتی» است. بنابراین وقتی زندگی مطلوب ذاتی است دیگر نمی شود زندگی را نردبانی برای رسیدن به چیزهای دیگر دانست. کسانی شور زندگی دارند که می گویند خود زیستن کافی است و برای ادامه آن نیازی نیست که آن را وقف چیز دیگری کنیم. به لحاظ روانشناسی هم گفته می شود چیزی که از خودش لذت می بریم با چیزی که از منفعتش لذت می بریم، متفاوت است. چیزی که از خودش لذت می بریم هرگز با این پرسش روبه رو نمی شویم که چرا باید آن را داشته باشم. اگر به دنبال منفعت یک چیز برآمدید معلوم می شود دیگر از خودش به تنهایی لذت نمی برید و می خواهید بدانید از آن به چه چیز دیگری که دارای لذت است، می توان رسید.

این مدعای من است: معنای زندگی فقط برای کسانی طرح می شود که شور زندگی در آنان فرومرده است و می خواهند زندگی را وسیله کنند برای رسیدن به چیزی دیگر که آن چیز دیگر معنای زندگی است.

 - در مقام ارزش داوری، گام برداشتن در طریقی که به «معنای زندگی» بینجامد برای شما فی نفسه دارای ارزش است؟

برای من فقط این عمده است که از این مراحل گریزی نیست، این مراحل اجباری و جبری هستند و مثبت و منفی در کار نیست.

به هر حال از طریق پدر و مادر به ما، این زندگی داده شده است؛ بنابراین سه راه پیش روی ما است که این سه راه «جبر» است اما انتخاب ما از بین این سه راه، دیگر جبر نیست. یک راه این است که زندگی را که به من داده شده است آنقدر جالب و شگفت انگیز بدانم که بخواهم ادامه دهم که این همان «شور زندگی» است. یک وقت این زندگی را فاقد ارزش می بینیم و تمایلی به ادامه آن نداریم، آنوقت دو راه برای ما وجود دارد؛ یکی اینکه به زندگی خود پایان دهیم و دیگر اینکه به این درک برسیم که درست است که خود زندگی چیز جالبی نیست اما می شود آن را وسیله قرار داد و به وضعیت ارزشمندی رسید که همان «معنای زندگی» است. امر ما بر این سه مرحله دایر است یعنی «شور زندگی»، «خودکشی» و «معنای زندگی». هیچ راهی غیر از این سه راه نیست و این همان جبر حاکم بر زندگی انسان است؛ اما انتخاب هر کدام از آنها به خود ما بستگی دارد.

- این مراحل عام است یا خاص؟

اگر کسی شور زندگی داشته باشد، اصلاً به هیچ کدام فکر نمی کند. اما اگر شور زندگی کاهش پیدا کرد به یکی از این سه مرحله فکر خواهد کرد. اگر کسی شیفته خود زندگی باشد مانند زوربای یونانی؛ اینها خود زندگی کردن برایشان ارزشمند است. زوربای یونانی شور زندگی دارد بنابراین هیچوقت «معنای زندگی» یا «خودکشی» برای او مطرح نیست. اگر زندگی «معشوق» ما نباشد، یا باید به آن «معنا بدهیم» یا «خودکشی کنیم.»

از نظر شما انسان ها یا خودکشی می کنند یا به زندگی شان معنا می دهند؟

بله یکی از این دو حالت را انتخاب می کنند.

- کسانی هستند که خودکشی نکرده اند اما معنایی هم به زندگی شان نداده اند، این گروه را چگونه می شود توجیه کرد؟

ساده ترین دلایل می تواند دلیل بر ادامه زندگی این گروه از افراد باشد؛ از جمله اینکه مثلاً نمی خواهند پدر و مادر، داغ فرزند ببینند یا موارد بسیار دیگر!

- آیا همه افراد به طور آگاهانه به این سه مرحله فکر می کنند؟

خیر، اینگونه نیست. هرگز چنین ادعایی نکرده ام. خیلی از افراد «شور زندگی» دارند و از خود زندگی لذت وافر می برند و ادامه می دهند و پرسش هم ندارند. اما اینکه شما وقتی وارد حیطه فلسفه می شوید و می بینید که «معنای زندگی» مطرح می شود به این دلیل است که انسان تا «شور زندگی» داشته باشد وارد «معنای زندگی» نمی شود. نیاکان ما بیشتر شور زندگی داشته اند و از خود زندگی لذت می بردند و هیچ وقت هم نمی پرسیده اند که زندگی کنیم برای چه؟ اما ما نوادگان آنان، مدام با پرسش هایی از این دست مواجه ایم.

البته در دوره ای هم که همه از زندگی لذت می بردند افرادی هم بوده اند که چنین شور و شوقی برای زندگی نداشته اند به عنوان مثال «ابوالعلای معری» هزار سال پیش در روستایی در دمشق زندگی می کرد و از «معنای زندگی» می گفت و می پرسید که «اصلاً چرا ما باید زندگی کنیم و این چه زندگی ای است؟» این گویای این است که این فرد در هزار سال پیش چقدر مدرن بوده است. خلاف آن هم وجود دارد، در این دوران هم که همه در جست وجوی معنای زندگی هستند، عده ای هستند که «شور زندگی» دارند و پرسشی هم در باب «معنای زندگی» ندارند.

- اما در حوزه فلسفه همواره پرسش از معنای زندگی مطرح بوده است.

خیر، تا پیش از کانت پرسش از معنای زندگی را به این صورت اصلاً نمی بینید، در دکارت هم نمی بینید. حتی در اسپینوزا هم دیده نمی شود. هر چه جلوتر آمدیم این پرسش بیشتر مطرح شد.

- «غایت و هدف زندگی» چه نسبتی با «معنای زندگی» دارد؟

«معنای زندگی» لفظی است دارای سه معنا؛ «هدف زندگی»، «ارزش زندگی» و گاهی نیز «کارکرد زندگی» معنا می شود. اما به طور کلی معنای زندگی در هر سه این تعاریف در دوره پیشامدرن به ندرت طرح می شد. شما در افلاطون اصلاً این بحث را نمی بینید اما در ابوالعلا معری می بینید. در سرتاسر آثار ابن سینا یا فارابی هم مساله ای به نام معنای زندگی نمی بینید. پس طرح این مساله در زمان اکنون هم به این دلیل است که «شور زندگی فروخفته است» و هم اینکه تعریفی که قدما ارائه می دادند بی اعتبار شده است و این تعریف به این خلاصه می شد: «خدا ما را برای هدفی آفریده است و همین هدفی که خداوند در نظر داشته، برای زیستن کافی است» از همین رو است که اکنون در صدد «معنا بخشیدن» به زندگی برآمده ایم؛ چرا که معنای زندگی «یافتنی» نیست.

- البته در ارجاع به مکتوبات فلسفی پیشا کانت ممکن است با سرفصل مشخصی به نام «معنای زندگی» روبه رو نباشیم، اما دغدغه این معنا یا «چرایی زندگی» از زمان سقراط تاکنون قابل ردیابی است.

متوجه هستم که منظور شما چیست؛ می خواهید بگویید می شود چنین معنایی را استخراج و استنباط کرد...

- بله، طبق فرمایش شما بحث معنای زندگی، در دوره های مختلف سویه های متفاوتی داشته است. همچنان اصرار دارم که تفکیک شما بین «شور زندگی» از «معنای زندگی» در این حد قابل احراز نیست. انسان در عین حال که می تواند از خود زندگی لذت ببرد می تواند در پی معنای استعلایی آن هم باشد.

اینجا معلوم می شود که من و شما «شور زندگی» را به دو معنا به کار می بریم. شور زندگی اگر به معنای دیگری باشد با هم اختلافی نداریم. اما شور زندگی برای این بحث، صفت انسانی است که از خود «زیستن» لذت می برد و نمی خواهد از طریق زیستن به چیز دیگری برسد.

 - با همین معنایی که شما به کار می برید وارد بحث می شوم و معتقدم تفکیک پذیر نیست.

چرا؟

- چطور می توانیم به این چرایی پاسخ دهیم؟

من می گویم هر چیزی را در نظر بگیریم شما یا عاشق خودش هستید یا عاشق چیزی که از طریق آن می شود به دست آورد. ما یا «مطلوب ذاتی» داریم یا «مطلوب غیری». از این دو حال خارج نمی شود. اصطلاح روانشناسی آن، این است که اگر شما چیزی را برای خودش بخواهید از آن چیز «لذت» می برید ولی اگر چیزی را برای وسیله قرار دادن در جهت رسیدن به چیز دیگری می خواهید از آن چیز «منفعت» می برید. این اصطلاح «لذت» و «منفعت» در اینجا تعریف می یابد. «لذت» و «منفعت» از هم متفاوتند. تفکیک بین «مطلوب ذاتی» و «مطلوب غیری» یا به تعبیری تفکیک بین «لذت» و «منفعت» در کل زندگی قابل طرح است. اگر شما عاشق معشوقی باشید و در کنارش قرار گیرید، آیا می پرسید از در کنار معشوق بودن به چه چیز دیگری می رسم؟

- خیر؛ در عاشقی «معشوق» همه لذت است و وسیله چیز دیگری نیست، غایت است و تا زمانی که عشق برجاست، این معاشرت پرسش دیگری نمی آفریند. اما زیستن هم مانند عاشقی نوعی روند و تحول دائم است.

پس اگر خود زندگی هم معشوق شما باشد، با پرسش دیگری روبه رو نخواهید شد یا به دنبال مرحله دیگری نخواهید بود. در اصطلاح روانشناسی گفته می شود که شما «شور زندگی» دارید. شما در واقع از شور زندگی «افسرده نبودن» را در نظر می گیرید. در اصطلاح روانشناسی «شور زندگی» برمی گردد به خود زندگی نه چیزی که از طریق آن می شود به دست آورد.


منبع:روزنامه ایران/ شماره 6507-نویسنده: كبوتر ارشدی

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.