حواستان به خوابتان باشد
خواب، چیزی است که یک سوم عمر خود را صرف آن می‌کنیم؛ اما آیا کسی از ما به درستی می داند که برای چه؟ دو هزار سال قبل گلن، یکی از بزرگترین محققان پزشکی در دنیای باستان، نظر داد زمانی که بیداریم نیروی محرکۀ مغز، به تمام اعضای بدن انتقال پیدا می‌کند و آن ها را به حرکت در می آورد، و زمانی که می خوابیم، تمام این شیره ای که در اعضای بدن پخش شده است، به سوی مغز باز می‌گردد و مغز را سیراب کرده و آن را تازه می‌کند. امروزه، این موضوع برای بسیاری از ما مسخره است، اما گلن می خواست به سادگی چیزی را دربارۀ خواب بیان کند که ما هر روز با آن دست به گریبان هستیم.
بر اساس تجربۀ شخصی، همۀ ما می دانیم زمانی که می خوابیم، خواب مغز را تمیز می کند و زمانی که نمی خوابیم مغز ما تیره خواهد شد. امروزه ما دریافته ایم که خواب، یک نوعی راه حل عالی طراحی شده برای بعضی از نیازهای ابتدایی مغز است؛ راه حل بی نظیری که مغز با استفاده از آن، به نیازهای وافر خود پاسخ می دهد و محدودیت هایی را که مغز را از دیگر اعضای بدن جدا می سازد، کاهش می‌دهد.
اولین مشکلی که هر عضو بدن باید آن را حل کند، تهیۀ مواد مغذی برای تغذیه سلول های بدن است. در این میان، مغز، به دلیل فعالیت‌های الکترونیکی که انجام می‌دهد، یک چهارم تمام ذخیرۀ غذای بدن را مصرف می‌کند؛ این در حالی است که مغز تنها حدود دو درصد حجم بدن را شامل می‌شود. می‌دانیم که دستگاه گردش خون، وظیفۀ انتقال مواد مغذی و اکسیژن را از طریق ارسال آن توسط رگ‌های خونی به اعضای بدن ما برعهده دارد. رگ‌های مغز، شبکۀ پیچیده‌ای را تشکیل می‌دهند که تمام حجم مغز را در بر می‌گیرد. این رگ ها از سطح مغز شروع می‌شوند و داخل رگه‌های مغز نفوذ می‌کنند و همان گونه که منتشر می‌شوند، مواد مغذی و اکسیژن را به تک تک سلول های مغز می رسانند. حالا همان طور که هر سلول مغزی نیاز دارد برای مصرف خود مواد مغذی را دریافت کند، هر سلول، مواد زاید (پسماند) هم تولید می‌کند و پاک کردن این پسماندها دومین مشکل اساسی هر عضو بدن است که باید به نحوی حل شود. سیستم لنفاوی بدن، که مطابق با نیاز بدن خود را منطبق کرده است، یک سیستم موازی با شبکۀ مویرگ هاست که در تمام طول بدن منتشر شده است و پروتیین بدن و پسماندهای دیگر را از فضای بین سلول‌ها به خود جذب می‌کند. این سیستم پسماندها را جذب و آنها را از طریق خون از بدن دفع می‌کند؛ اما در قسمت مغز هیچ غدۀ لنفاوی وجود ندارد؛ یعنی، با اینکه مغز یکی از فعال‌ترین اعضای بدن است و مقدار زیادی پسماند هم تولید می‌کند، که باید به نحو مناسبی دفع شوند، اما در آن غدۀ لنفاوی برای جذب پسماندها وجود ندارد؛ پس چطور مغز مشکل دفع و پاکسازی پسماندهای خود را حل می‌کند؟
مغز، مشکل زدودن پسماندهای خود را به طور غیر قابل انتظاری حل می‌کند که بسیار هوشمندانه و زیباست. در مغز حوض عظیمی از یک نوع مایع وجود دارد؛ مایعی شفاف و تمیز به نام «مایع نخاعی» که ما به آن «سی اس اف» می‌گوییم. سی اس اف، فضای پیرامون مغز را پر می کند و پسماندهای مغز از طریق این مایع، راهشان را به خون پیدا می‌کنند که این طریق دفع پسماند، شبیه دفع از طریق غدة لنفاوی است؛ اما چیزی که در این میان جالب است، این است که مایع داخل مغز و پسماندهای داخل مغز، به طور اتفاقی راهشان را برای خروج از مغز از طریق مایع سی اس اف پیدا نمی کنند؛ بلکه در مغز سیستم مخصوص پمپاژ وجود دارد که این کار را سازمان دهی و تسهیل می کند. جالب اینجاست که مایع پیرامونی مغز، تنها در سطح بیرونی مغز جای نگرفته است، بلکه «سی اس اف» به داخل لایه های مغز و در میان لایه های مغز و در لایۀ بیرون رگ های خونی نیز راه پیدا کرده است و همان طور که پسماندها را از طریق رگ‌های خونی بیرون از مغز هدایت می‌کند، وظیفه پاکسازی مغز را هم برعهده دارد و پسماندها را از بین سلول های داخلی مغز پاکسازی می کند. اگر در این باره بیشتر فکر کنید، متوجه می‌شوید که استفاده از لایۀ بیرونی رگ‌های خونی به این طریقه، یک راه حل هوشمندانه است؛ چون مغز در بین یک قشر سخت (کاسه سر) جای گرفته و مملو از سلول‌های حیاتی است و هیچ فضای اضافی در بین آن برای ایجاد سیستمی شبیه سیستم غدد لنفاوی (برای پاکسازی) وجود ندارد؛ حتی رگ‌های خونی در مغز از قشر پیرامونی مغز تا تک تک سلول‌های داخلی مغز راه یافته‌اند. این بدین معناست که سطح بیرونی این رگ‌ها فضای مناسبی برای دسترسی به لایه‌های داخلی مغز نیز ایجاد می‌کنند. این راه حل استفاده مضاعف از رشته رگ‌های خونی مغز و جایگزین کردن آنها و ایفای وظیفه رشته رگ‌های خونی دیگر (غدد لنفاوی)، راه حل هوشمندانه‌ای است که ما را از غدد لنفاوی در مغز بی‌نیاز می‌کند. نکتۀ جالب اما اینجاست که هیچ عضو دیگر بدن چنین استفاده مشابهی از رگ‌ها برای پاکسازی پسماندهای بین سلول‌ها نمی‌کنند، و این راه حل، منحصراً متعلق به مغز است.
یافتۀ جالب و غافلگیر کنندۀ دیگر این است که همۀ فعالیت‌هایی که گفته شد، صرفاً در زمانی که ما می‌خوابیم، رخ می‌دهد. در زمانی که مغز به خواب می‌رود، لایه های مغز شروع به ترک خوردن می‌کند و فضاهایی برای نفوذ این مایع را به داخل مغز فراهم می‌کنند و باعث می‌شوند که این مایعات، پسماندها را از بینشان بیرون بکشند؛ در واقع مغز زمانی که بیدار و مشغول به کار است، در حال جمع آوری پسماندها از بین لایه های مغز است، و زمانی که فعالیتش کمتر می شود و نیازی به فعالیت زیاد ندارد، به پاکسازی پسماندها روی می‌آورد تا آنها را از بین فضاهای بین سلولی درون مغز پاک کند.
این عملکرد مغز، شبیه کاری است که من و شما در مورد کارهای معمول خانه انجام می دهیم و زمانی که وقت لازم را برای تمیز کاری نداریم، انجامش را به آخر هفته موکول می‌کنیم.
اما چه پسماندهایی را مغز باید پاکسازی نماید؟ پسماند مهمی که تحقیقات اخیر روی آن متمرکز شده است، «آمی لوید – بتا» است که پروتیینی است و همیشه در مغز تولید می شود. در بیماران مبتلا به آلزایمر، «آمی لوید – بتا» در بین لایه های مغز انباشته و ذخیره می‌شود و این انباشتگی در بین سلول ها و عدم پاکسازی آن ها، یکی از عوامل عمدۀ پیشرفت این بیماری است.
دانشمندان محاسبه کردنده‌اند که پاکسازی «امی لوید – بتا» در زمان خواب بودن مغز، بسیار سریع تر از بیداری انجام می شود؛ پس اگر خواب، بخشی از راه حل مغز برای مشکل پاکسازی پسماندها باشد، ما باید طرز تفکر خود در مورد ارتباط بین خواب، «آمی لوید – بتا» و بیماری آلزایمر را به طور جامع تغییر بدهیم. مجموعه ای از تحقیقات بالینی نشان می دهد در بین بیمارانی که روند بیماری آلزایمر آنها پیشرفت کرده است، کیفیت بد خواب آن ها و مدت کم خوابیدن آن ها ارتباط مستقیمی با افزایش میزان انباشته شدن «آمی لوید – بتا» در مغزشان دارد.
بار دیگر تاکید می‌کنیم زمانی که ما می‌خوابیم و پیکر ما بی حرکت است، ماشین فوق العادۀ مغز ما بی سر و صدا در حال کار و پاکسازی و مرمت این مجموعۀ غیر قابل تصور است. حواستان باشد که وقتی صحبت از پاکسازی مغز به میان می‌آید، صحبت از فعالیت سالم و کارکرد مغز و بدن است؛ پس اگر می‌خواهید در سر جلسۀ آزمون مطالبی را که فراگرفته‌اید به خاطر بیاورید و توان تحلیل و پاسخگویی به سؤال ها را داشته باشید، در این روزهای آخر منتهی به آزمون سراسری، به کمیت و کیفیت خوابتان نیز توجه داشته باشید.
مرکز یادگیری سایت تبیان،تنظیم: زینب شاه مرادی
