حال و آینده مرجعیت شیعه
قسمت سوم(قسمت آخر)
آینده مرجعیت قم
حوزه قم در نیم قرن گذشته به تکثر مراجع عادت کرده است. در واقع در تاریخ ۹۵ ساله حوزه نوین قم فروردین ۱۳۰۱ به دست آیت‌الله‌العظمی حائری یزدی تشکیل شد.
حوزه قم در نیم قرن گذشته به تکثر مراجع عادت کرده است. در واقع در تاریخ ۹۵ ساله حوزه نوین قم که فروردین ۱۳۰۱ به دست آیت‌الله‌العظمی حائری یزدی تشکیل شد، تنها در دوره ۱۵ ساله مرجعیت شیخ مؤسس و دوره ۱۶ ساله مرجعیت آیت‌الله‌العظمی بروجردی شاهد مرجعیت غیر متکثر و فراگیر بوده‌ایم که در هر دو دوره، علمای شاخص شهر به احترام این دو مرجع، از این منصب کنار کشیدند. بنابر این به احتمال زیاد در دهه‌های آتی نیز این تکثر و تعدد ادامه خواهد داشت.
اکنون مرجعیت در قم عمدتاً در اختیار آیات عظام وحید خراسانی، مکارم شیرازی، صافی گلپایگانی و شبیری زنجانی است. در این میان درس آقایان وحید خراسانی و مکارم شیرازی شلوغ‌ترین درس‌های مرجعیتی حوزه است.
در رده بعدی علمای قم، حضرات آیات سید علی محقق داماد، شیخ علی کریمی جهرمی، سید محمدجواد علوی بروجردی، سید علی‌اصغر میلانی، سید احمد مددی، محمدتقی شهیدی زنجانی، شیخ صادق لاریجانی، شیخ مهدی شب‌زنده‌دار، شیخ مهدی گنجعلی(گنجی)، سید منیر خباز، شیخ ابوالقاسم علیدوست و علی‌اکبر سیفی مازندرانی قرار دارند که احتمال می‌رود به‌عنوان مراجع دهه‌های آینده مطرح شوند.
آیت‌الله سید علی محقق داماد
نوه دختری مؤسس حوزه علمیه قم و پسر ارشد مرحوم آیت‌الله‌العظمی سید محمد داماد که اکنون در ۷۵ سالگی جزو علمای برجسته قم شمرده می‌شود و به تازگی پس از درگذشت آیت‌الله‌العظمی موسوی اردبیلی به عنوان جانشین وی به ریاست هیأت امنای دانشگاه مفید برگزیده شد. آقایان رئیسی (تولیت آستان قدس رضوی)، سید حسن خمینی و شیخ نجم‌الدین طبسی (عضو جامعه مدرسین) از جمله شاگردان وی هستند.
آیت‌الله شیخ علی کریمی جهرمی
مجتهد ۷۶ سالهای که داماد آیت‌الله‌العظمی شیخ لطف‌الله صافی گلپایگانی و از مهم‌ترین فقهای قریب‌المرجعیت قم است. وی شاگرد برجسته مرحوم آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی بوده و ۲۶ سال در جلسات درس وی شرکت کرده است.
تألیف ده‌ها اثر قرآنی و اعتقادی و انتخاب به عنوان استاد نمونه حوزه‌های علمیه در سال ۸۶ نشان‌دهنده فعال بودن وی در عرصه تدریس و تحقیق دینی است.
آیت‌الله سید محمدجواد علوی بروجردی
نوه دختری آیت‌الله‌العظمی بروجردی و مجتهد ۶۶ سالهای که اکنون شاخص‌ترین چهره بیت بروجردی و تولیت مسجد اعظم قم است. آیت‌الله علوی بروجردی شاگرد آیات عظام وحید خراسانی، مرحوم سید محمد روحانی و جوادی آملی بوده و فعالیت رسانه‌ای‌اش در سالهای اخیر افزایش یافته است. گفته می‌شود وی به احترام استادش آیت‌الله‌العظمی وحید خراسانی از اعلام مرجعیت خودداری کرده است.
آیت‌الله سید علی‌اصغر میلانی
نوه پسری مرحوم آیت‌الله‌العظمی سید هادی میلانی اکنون در ۶۹ سالگی از علمای برجسته حوزه قم و دانش‌آموخته حوزه‌های نجف، کربلا، مشهد و قم است. مهم‌ترین استادانش آیات عظام مرحوم گلپایگانی، مرحوم سید محمد روحانی و وحید خراسانی بوده‌اند.
وی همچون جدش دغدغه اصل شیعی امامت را داشته و مؤسسه‌ای تخصصی در قم با نام «بنیاد فرهنگی امامت» بنیان گذاشته و فصلنامه تخصصی «امامت‌پژوهی» از آثار این مؤسسه است.
آیت‌الله سید احمد مددی الموسوی
نواده دختری مرحوم آیت‌الله‌العظمی سید ابوالحسن اصفهانی، پسر عمه آیت‌الله سید محمود هاشمی شاهرودی و پسر خاله آیت‌الله سید محمد موسوی بجنوردی اکنون در ۶۶ سالگی به عنوان یکی از علمای طیف نجفی در قم شناخته می‌شود. وی در نجف نزد آیات عظام خویی، بجنوردی و سیستانی درس خوانده و در قم نیز شاگرد آیت‌الله شیخ مرتضی حائری یزدی بوده است.
اشراف آقای مددی به علوم مختلف دینی زبانزد است و کتاب «نگاهی به دریا» به تازگی از سوی مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه درباره آرا و آثار آیت‌الله مددی منتشر شده است.
آیت‌الله شیخ صادق لاریجانی
در میان سران دستگاه قضایی جمهوری اسلامی، به جز دکتر بهشتی که ترور شد، مرجعیت با اقبال سه قاضی‌القضات دیگر همراه نبود. آیت‌الله یزدی که اساساً اعلام مرجعیت نکرد و به ریاست عالیه بر حوزه‌های کشور (به‌عنوان رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم) و بازگشت به شورای نگهبان بسنده نمود. آیات عظام مرحوم موسوی اردبیلی و هاشمی شاهرودی نیز اگر چه پس از بازگشت به قم اعلام مرجعیت کرده و رساله عملیه خود را منتشر کردند، اما به اندازه مراجع مطرح دیگر و نسبت به مرتبت برجسته علمی‌شان مقلدان چندانی نیافتند.
با این پیشینه، آیت‌الله صادق لاریجانی که تابستان سال ۹۸ باید از منصب ریاست دستگاه قضایی خداحافظی کند، مسیر دشواری در قم پیش‌رو دارد. ساخت بنای تازه و بزرگ مدرسه علمیه ولی‌عصر(ع) که وابسته به پدرش مرحوم آیت‌الله‌العظمی میرزا هاشم آملی بوده، نشان می‌دهد که شیخ صادق لاریجانی برنامه جدی برای دوره بازگشت به قم دارد. وی که علاوه بر حضور برادرانش در ساختار عالی قدرت سیاسی، از مزیت دامادی آیت‌الله‌العظمی وحید خراسانی نیز برخوردار است، پیش از آن‌که به ریاست دستگاه قضایی برسد، یکی از صاحب‌نظران جوان، مطرح و خوشفکر اصول فقه و فلسفه دین بوده است.
واپسین درخشش علمی او در قم ۱۵ اسفند ۸۷ رقم خورد و مناظره‌ای داغ میان او و چند استاد دیگر شکل گرفت که با استقبال صدها طلبه مواجه شد. در این مناظره، وی نظریه «اجتهاد متوسط» را مطرح کرد؛ بر اساس این نظریه، افرادی که هنوز به درجه اجتهاد مطلق نرسیده‌اند و در عین حال از برخی تخصص‌های لازم دینی برخوردارند، می‌توانند در مواردی که با برخی از مبادی نظری یک فتوا مخالفند به آن فتوا عمل نکنند. به گفته آقای لاریجانی: «اجتهاد متوسط، نظر مهجوری است و قائلین کمی دارد. علمای ما فتوای قاطعی درباره آن نداده‌اند و فضلای قریب‌الاجتهاد حوزه نیز به آن عمل نکرده‌اند». وی به این نکته هم تصریح کرد که مدعی طرح یک نظریه نو نیست و تنها استدلال‌های جدیدی مطرح کرده است. همچنین گفت که توانسته بین این نظریه و مباحث اصولی به ظاهر غیرمرتبطی چون اجتهاد متجزی و اجتهاد انسدادی پیوند برقرار کند. او این هشدار را هم داد که روشنفکران نمی‌توانند از این نظریه سوءاستفاده کنند؛ چون وی اصل تقلید را قبول دارد.
با این پیشینه، رئیس ۵۶ ساله دستگاه قضایی از جدی‌ترین فقهای مطرح برای تصدی مرجعیت در دهه‌های آتی است.
آیت‌الله شیخ محمدتقی شهیدی زنجانی
استاد ۵۶ ساله حوزه قم که مورد عنایت ویژه آیات عظام مرحوم میرزا جواد تبریزی، شبیری زنجانی و سیستانی بوده و از حلقه شاگردان خاص مرحوم آیت‌الله‌العظمی تبریزی و نیز از اعضای هیأت استفتای آیت‌الله‌العظمی سیستانی به شمار می‌رفته است. وی نیز شاگردان بسیاری دارد و اشراف وی به مبانی فقهای برجسته معاصر سبب شده که جایگاه مهمی در میان فقها و محققان حوزه‌های نجف و قم کسب کند. وی را می‌توان شارح و مفسر معتبر مبانی دو مدرسه نجف و قم دانست.
آیت‌الله سید منیر خباز
آیت‌الله سید منیر بن السید عدنان الخباز؛ مجتهد ۵۳ ساله عربستانی متولد قطیف است که جزو شاگردان برجسته سه مرجع تقلید معاصر شیعه، یعنی حضرات آیات عظام مرحوم میرزا جواد تبریزی، وحید خراسانی و سید علی سیستانی شمرده می‌شود. وی در سن ۳۰ سالگی تقریرات درس خارج اصول فقه آیت‌الله‌العظمی سیستانی را با عنوان «الرافد فی علم الأصول» نوشته که جزو مهم‌ترین آثار علمی دوره معاصر حوزه نجف است. همچنین وی جزو حواریون مرحوم میرزا جواد تبریزی و از اعضای هیئت استفتای وی بوده است.
اهمیت ویژه آقای خباز در تعلق وی به جامعه شیعیان عربستان سعودی است و مرجعیت وی در دوره سرکوب شیعیان این کشور، سرمایه بزرگی برای اقلیت شیعه این کشور محسوب خواهد شد. وی همچنین با مراکز مهم علمی غرب نیز ارتباط دارد و به تازگی در سفری به آمریکا با استادان دانشگاه جرج واشنگتن و برخی متفکرین مسیحی و یهودی این کشور گفت‌وگوی علمی انجام داد.
آیت‌الله شیخ مهدی گنجعلی (گنجی)
آقای گنجی ۶۲ ساله است و همانند آقای شهیدی، در حلقه شاگردان خاص مرحوم آیت‌الله‌العظمی تبریزی بوده و در درس آیات عظام مرحوم سید محمد روحانی و مرحوم شیخ کاظم تبریزی هم شرکت کرده است. طلاب زیادی در جلسات درس وی در مسجد سلماسی قم شرکت می‌کنند.
آیت‌الله شیخ مهدی شب‌زنده‌دار جهرمی
عضو ۶۳ ساله و متنفذ فقهای شورای نگهبان که چند سالی است درس خارج وی در مهم‌ترین مکان درسی قم، یعنی مسجد اعظم و در کنار دروس مراجع بزرگ برگزار می‌شود. آقای شب‌زنده‌دار در محضر آیات عظام مرحوم مرتضی حائری یزدی، وحید خراسانی و شبیری زنجانی درس خوانده و سابقه عضویت در جامعه مدرسین و شورای عالی حوزه علمیه قم را نیز در کارنامه خود دارد.
وی با استناد به مقبوله عمر بن حنظله، ولایت فقیه را همانند انتخاب ائمه(ع) به جانشینی پیامبر(ص)، انتخابی نمی‌داند و می‌گوید: «در زمان ما اگر مقام معظم رهبری حکمی فرمودند، کسی نمی‌تواند بگوید من آن را قبول ندارم؛ چرا که بنا به فحوای این روایات، حکم خدا را کوچک شمرده است. دقت کنید ما نمی‌گوییم فقیه معصوم است… فقیه حتی ممکن است اشتباه بکند؛ اما مسأله این است که حکم خدا رعایت شود و مورد استخفاف قرار نگیرد». وی همچنین در درس خود درباره حمایت از رهبری چنین گفته است: «آیت‌الله‌العظمی وحید خراسانی كه ما بیست و چند سال خدمت ایشان مشرف می‌‌شدیم و تلمذ كردیم، چند بار در جلسات مختلف فرمودند كارهای آقای خامنه‌ای بر اساس موازین است».
آیت‌الله شیخ ابوالقاسم علیدوست
مجتهد ۵۵ ساله فعال و عضو جوان جامعه مدرسین حوزه علمیه قم که در اکثر نشست‌های رسمی نظام به عنوان متخصص فقهی ارشد حضور دارد، عمدتاً شاگرد آیت‌الله‌العظمی وحید خراسانی بوده و از ۳۵ سالگی تدریس خارج فقه و اصول را آغاز کرده است. «فقه و عقل»، فقه و عرف» و «فقه و مصلحت» سه کتاب مشهور اوست.
آیت‌الله شیخ علی‌اکبر سیفی مازندرانی
استاد ۶۰ ساله حوزه قم که متولد فریدون‌کنار است و موضع‌گیری‌های سیاسی و فعالیت‌های رسانه‌ای‌اش طی چند سال اخیر افزایش صعودی داشته است. دو سال پیش، پس از آن‌که فرزند ۳۴ ساله آقای سیفی در جریان یک سفر تبلیغی به کردستان در یک تصادف رانندگی جان باخت و رهبری طی پیام تسلیتی وی را «فقیه مجاهد» خطاب کرد، نام این استاد بر سر زبان‌ها افتاد. از آن پس، سایت رسمی آقای سیفی، پیوسته با عنوان «فقیه مجاهد» از وی یاد می‌کند.
آقای سیفی دارای تألیفات متعددی در علوم دینی و حوزوی است و چندی پیش مرکزی با عنوان «معهد الاجتهاد الفعّال» برای تربیت طلاب در قالب طرحی موسوم به «طرح تحصیل اجتهاد» راه‌اندازی کرد. وی نام یکی از آثار مهم فقهی خود را نیز «مبانی الفقه الفعّال» گذاشته است. «دلیل تحریرالوسیله» نیز یکی دیگر از آثار فقهی برجسته اوست که مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی منتشر کرده است.
آیت‌الله شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی
اجتهاد شیخ جواد فاضل لنکرانی در وصیت‌نامه پدرش مرحوم آیت‌الله‌العظمی فاضل لنکرانی به تایید صریح رسیده و آن مرجع فقید، اجتهاد آقازاده را در سن ۳۵ سالگی‌اش نیز تأیید کرده بود. آقای فاضل اکنون در ۵۴ سالگی علاوه بر ریاست مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، در جامعه مدرسین نیز از ابتدای مرجعیت پدرش (سال ۱۳۷۴) عضویت دارد. وی علاوه بر شرکت ۱۵ ساله در درس خارج پدر، هفت سال نیز در درس آیت‌الله‌العظمی وحید خراسانی شرکت کرده و تألیفات متعددی در کارنامه خود دارد.
آقای فاضل لنکرانی دفاتر مرجعیتی پدرش را طی ده سال گذشته تعطیل نکرد و خود به‌عنوان جانشین پدر به پاسخگویی به پرسش‌های شرعی مقلدین مشغول بوده است.
علی اشرف فتحی
منبع: تقریرات
***
قسمت های قبل
