توصیه‌های تغذیه‌ای برای مبتلایان به تالاسمی

تالاسمی، بیماری است که به دو شکل مینور و ماژور تظاهر پیدا می‌کند. در تالاسمی مینور، فرد به جز یک کم‌خونی خفیف در برخی موارد مشکل دیگری را تجربه نخواهد کرد. اما در تالاسمی ماژور، فرد به انتقال خون منظم و مراقبت‌های طبی نیازمند است.

بخش تغذیه و آشپزی تبیان

از آنجا که بیماری تالاسمی از ابتدا تا انتهای عمر با فرد است، در کنترل این بیماری توجه به تغذیه اهمیت فراوانی دارد. در این خصوص با دکتر پیام فرح‌بخش، پزشک و متخصص تغذیه و رژیم‌درمانی و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت‌وگویی داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

آقای دکتر، در تغذیه بیماران مبتلا به تالاسمی مهم‌ترین نکته‌ای که باید به آن توجه داشت چیست؟

در تالاسمی مینور که فرد به نوعی دچار کم‌خونی است، با دریافت اسیدفولیک و مصرف منابع غذایی حاوی آن وضعیت فرد بهتر می‌شود. غلات سبوس‌دار و سبزیجاتی مثل کاهو و کلم بهترین منابع دریافت اسیدفولیک هستند. ولی در تالاسمی ماژور بیمار برای بقا نیازمند دریافت منظم خون است که همین مسئله منجر به این می‌شود مقدار آهن بدن افزایش پیدا کند. گرچه با مصرف برخی داروها، میزان آهن دریافتی کنترل می‌شود ولی باید به دریافت آهن از طریق مواد غذایی نیز توجه خاصی شود. علاوه بر این در بیماران مبتلا به تالاسمی ماژور، توجه به نقش آنتی‌اکسیدان‌ها در بهبود وضعیت فرد و پیشگیری از پوکی استخوان و دیابت اهمیت دارد و نباید از میزان کافی روی (زینک) در این بیماران نیز غافل شد.

اهمیت مصرف روی (زینک) در این بیماران چیست؟

با توجه به اینکه در این بیماران زینک از طریق ادرار بیشتر دفع می‌شود، به همین خاطر باید از کمبود آن در بدن جلوگیری شود. گوشت، محصولات لبنی و غلات سبوس‌دار از منابع غذایی اصلی دریافت زینک هستند ولی از آنجا که میزان آهن در گوشت قرمز زیاد است بهتر است ماهی و مرغ در کنار انواع محصولات لبنی و غلات تصفیه نشده مصرف شود.

چرا این بیماران باید از خوردن غذاهایی که حاوی آهن زیادی هستند، پرهیز کنند؟

به دلیل اینکه مستعد ابتلا به مسمومیت با آهن هستند. از آنجا که میزان آهن زیاد به علت انتقال خون‌هایی است که دائماً برای این بیماران انجام می‌شود، احتمال مسمومیت در آن‌ها زیاد است. اگر چه مقدار کمی از آهن غذا جذب بدن می‌شود ولی باید توجه داشت زمانی که میزان هموگلوبین کم است این جذب افزایش می‌یابد. بنابراین در بیماران تالاسمی چه هنگام ترانسفوزیون خون و چه بین تزریقات باید میزان آهن دریافتی کاملاً حساب شده و تحت نظر متخصص تغذیه باشد. به همین دلیل علاوه بر خون دریافتی، باید مراقبت غذایی هم در این بیماران به دقت انجام شود و با یکسری راهکارها جذب آهن را در بدن کاهش دهند.

چه راهکارهایی؟

آهن موجود در غذاها به دو صورت آهن موجود در گوشت‌ها (هِم) و دیگری آهن موجود در منابع غیرگوشتی (غیرهِم) وجود دارد. آهن «هِم» در منابعی مانند گوشت گوساله، گوسفند و شترمرغ و در منابع دریایی مانند ماهی ساردین و ماهی‌های گوشتی یافت می‌شود. جگر هم از منابع مهم آهن «هِم» به شمار می‌رود. بیماران باید مصرف این مواد غذایی را محدود کرده و به جای گوشت قرمز از پروتئین‌های گیاهی یا از قسمت‌های سفید مرغ که حاوی آهن کمتری دارد، استفاده کنند.

جذب آهن غذا در بیماران تالاسمی، بین 10 تا 40 درصد متغیر است که می‌توان با روش‌هایی جذب آهن را در بدن کاهش داد. مثلاً همراه غذای گوشتی، ماست و دوغ فراوان مصرف کنند چون کلسیم و آهن هنگام جذب با یکدیگر تداخل پیدا می‌کند و به این ترتیب جذب آهن کمتر می‌شود.

جذب آهن غیرهِم را با چگونه می‌توان کاهش داد؟

آهن منابع غیر گوشتی (غیرهِم) در موادی مانند تخم‌مرغ، شکلات، غلات صبحانه، میوه‌ها، سبزیجات ریشه‌ای مانند سیب‌زمینی، لوبیا و عدس وجود دارد. با دریافت غلات کامل و محصولات لبنی می‌توان تا حدودی جذب آهن «غیر هِم» را کاهش داد. البته عدم دریافت آهن «غیر هِم» بسیار مشکل است زیرا این نوع آهن در اغلب مواد غذایی یافت می‌شود پس بهتر است موادی که جذب آهن را کاهش می‌دهند، همراه غذاها مصرف شوند. سبوس گندم، جو و برنج جزو مواد غذایی هستند که جذب آهن را کاهش می‌دهند و هم به مقابله با ویتامین C می‌پردازند زیرا این ویتامین هم جذب آهن را افزایش می‌دهد.

سویا هم با جذب آهن تداخل می‌کند و می‌توان آن را در کنار منابع گوشتی قرار داد و همچنین می‌توان با سویا برای این بیماران بسیاری از غذاها مانند ماکارونی را آماده کرد. البته باید دقت کنند که ماکارونی انتخاب کنند که با آهن غنی‌سازی نشده است. در ضمن، چای، قهوه و برخی ادویه‌جات می‌توانند موجب کاهش جذب آهن شوند، بنابراین بهتر است این بیماران پس از غذا چای مصرف کنند.

اشاره کردید که آنتی‌اکسیدان‌ها نقش مؤثری در بهبود وضعیت فرد دارند، در این باره توضیح می‌دهید؟

آنتی‌اکسیدان‌ها موادی هستند که با رادیکال‌های آزاد که حاصل تبدیل اکسیژن به مواد شیمیایی مضر است، مبارزه می‌کنند. در بیماران تالاسمی که میزان آهن بیشتر از حد معمول است و مواد مضر اکسیدان و رادیکال‌های آزاد در بدن این بیماران نسبت به سایر افراد جامعه بیشتر تولید می‌شود، نقش آنتی‌اکسیدان‌ها بارزتر خواهد بود. به عنوان مثال ویتامین E یکی از ویتامین‌های محلول در چربی و از آنتی‌اکسیدان‌های مهم است که اتفاقاً در مطالعات نشان داده شده در بدن بیماران تالاسمیک کمتر است. این ویتامین را هم از طریق غذاها و هم مکمل می‌توان به بیماران تالاسمی داد.

بهترین منابع دریافت ویتامین E کدام خوراکی‌ها هستند؟

بهترین منبع ویتامین E روغن زیتون، روغن آفتابگردان، روغن پالم و روغن سویا است که در این بین روغن زیتون جایگاه ویژه‌ای دارد و برعکس سایر روغن‌ها به سلامتی قلب و عروق هم کمک می‌کند. با توجه به اینکه ویتامین E در اثر حرارت تخریب می‌شود، بهتر است روغن زیتون مصرفی روی سالاد اضافه شود تا ویتامین خود را از دست ندهد. سایر منابع ویتامین E شامل لبنیات، مغز دانه‌ها، تخم‌مرغ و گوشت است.

آیا بیماران محدودیتی در مصرف میوه و سبزی دارند؟

خیر، با توجه به اینکه دریافت مقادیر زیاد آهن در بدن وضعیت التهابی ایجاد می‌کند، این التهاب با دریافت مواد غذایی حاوی آنتی‌اکسیدان کاهش پیدا می‌کند. میوه و سبزیجات بهترین منبع آنتی‌اکسیدان‌ها هستند. کاروتنوئیدها هم که در هویج، ذرت، گوجه‌فرنگی، پرتقال و سبزیجات با برگ سبز تیره یافت می‌شود، هم از آنتی‌اکسیدان‌های قوی بوده و مصرف آن به بیماران تالاسمیک توصیه می‌شود ولی از آنجا که این مواد دارای ویتامین C زیادی هم هستند (به دلیل افزایش جذب آهن)، بهتر است با منابع آهن مصرف نشوند. در ضمن، جذب کاروتنوئیدها هم با چربی بهتر است به بیماران توصیه می‌شود این مواد را به شکل سالاد و همراه روغن زیتون مصرف کنند. البته به دلیل اینکه کاروتنوئیدها در اثر حرارت تخریب می‌شوند، بهتر است به صورت خام مصرف شوند. فلاونوییدها هم آنتی‌اکسیدان‌هایی هستند که در چای، میوه‌ها و سبزیجات یافت می‌شوند بنابراین مصرف زیاد چای به بیماران تالاسمی توصیه می‌شود.

برای پیشگیری از پوکی استخوان باید به چه نکاتی توجه داشت؟

چون این بیماران در معرض پوکی استخوان قرار دارند بنابراین باید مصرف شیر در بین وعده‌های غذایی افزایش یابد.

و حرف آخر؟

بیماران حتماً در برنامه غذایی خود به دریافت آهن توجه داشته باشند و از مصرف منابع ویتامین C، همراه با مواد غذایی حاوی آهن غیرهِم اجتناب کنند چرا که جذب آهن را افزایش می‌دهد. تا جایی که ممکن است مصرف لبنیات را در رژیم غذایی بگنجانند.