اولین پیمانهای نظامی ایران و آمریکا

روز پنجم دی  1326 مجلس شورای ملی اعلام كرد: به دلیل تصویب نشدن قرارداد نظامی ایران و آمریكا، این قرارداد معتبر نیست. همکاریهای نظامی ایران و آمریکا در سالهای پس از جنگ دوم جهانی و انعقاد پیمانهای متعدد در این زمینه مستلزم بررسی جایگاه بین المللی آمریکا پس از جنگ دوم و به ویژه در خلال جنگ سرد است.

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان

اشاعه كمونیسم در اروپا و آسیا به دنبال پیروزی اتحاد جماهیر شوروی در جنگ دوم جهانی، یكی از مظاهر اختلاف میان آن كشور با امریكا و متحدین غربیش بود. این پدیده یعنی ترویج عقاید چپ‌گرایانه برخوردار از حمایت مسكو در صحنه بین‌المللی، از جمله دلایل بروز جنگ سرد میان شرق و غرب بود. پس از آن بسیاری از سرمایه‌گذاریهای نظامی و اطلاعاتی آمریكا در كشورهای آسیائی و اروپائی در سالهای پس از جنگ دوم جهانی، به بهانه مقابله با كمونیسم توجیه شد. اعلام طرح مارشال ـ‌خرداد 1326 ـ اعلام دكترین ترومنـ دی 1327 ـ و یا اعلام انعقاد پیمان آتلانتیك شمالی ـ فروردین 1328ـ مظاهر مختلف اقدامات سیاسی و نظامی و اقتصادی غرب در برابر شوروی در اروپا و آسیا بود. حمایتهای نظامی امریكا از كشورهای آسیائی و اروپائی نیز گامی در همین راستا محسوب می‌شد.

روز 30 خرداد 1326 ـ دو هفته پس از اعلام طرح مارشال از جانب امریكا ـ موافقتنامه‌ای درباره خرید جنگ‌افزارهای نظامی معادل 10 میلیون دلار بین ایران و امریكا به امضا رسید. این قرارداد اولین پیمان نظامی عمده میان ایران و امریكا بعد از پایان جنگ دوم جهانی در زمینه خرید سلاح بود. پیمان در شرایطی به امضا رسید كه حمایت شوروی از تجزیه‌طلبی در دو استان آذربایجان و كردستان و قدرت گرفتن سریع حزب توده با پشتیبانی روسها و نیز امتیازخواهیهای نفتی آن كشور، موجی از نفرت از روسیه را در محافل سیاسی ایران بوجود آورده بود. از این رو در آن زمان انعقاد چنین قرارداد سنگینی میان امریكا با ایران مخالفتی را در میان نمایندگان مجلس برنینگیخت. ماده واحده مربوط به این قرارداد در 27 بهمن 1326 به شرح زیر در مجلس به تصویب رسید:

به منظور تكمیل وسایل ارتباطی، حمل و نقل، بهداشت، تجهیزات و تسلیحات نیروهای زمینی، هوایی و ژاندارمری ایران، مجلس شورای ملی به وزارت جنگ اجازه می‌دهد كه از دولت امریكا كه طبق لایحة دولت پیشنهاد مساعدی در مورد فروش وسایل مزبور نموده است از مبلغی كه از ده میلیون دلار تجاوز نكند وسایل مزبور را خریداری كند و بهای آن را ظرف مدتی كه از 12 سال بیشتر نباشد از ابتدای سال 1950 به اقساط سالانه و با بهرة 8/3 درصد بپردازد.

كمتر از 4 ماه پس از امضای این قرارداد، پیمان دیگری در مهر 1326 توسط جرج آلن سفیر امریكا در تهران و محمود جم وزیر جنگ به امضا رسید. به موجب این قرارداد مدت خدمت میسیون نظامی امریكا در ایران تا پایان اسفند 1327 تمدید شد. 6 این موافقتنامه كه به موجب آن دولت ایران تمام اسرار و اطلاعات فنی خود را در اختیار مستشاران امریكا قرار می‌داد، مشتمل بر 5 فصل و 25 ماده بود. قرارداد بدون اجازه و تصویب مجلس شورای ملی به اجرا گذارده شد و در سالهای بعد با تغییرات عبارتی مختصر مرتباً تمدید گردید و تا سقوط رژیم شاه همچنان به قوت خود باقی ماند.

بهای واقعی جنگ‌افزارها و وسایل مزبور سر به 70 میلیون دلار می‌زد

به نوشتة روزنامه‌های امریكا و اظهارات هنری والاس معاون ریاست جمهوری و وزیر بازرگانی سابق آن كشور، بهای واقعی جنگ‌افزارها و وسایل مزبور سر به 70 میلیون دلار می‌زد. با این حال دولت امریكا هنوز این مقدار جنگ‌افزار را برای تقویت ارتش ایران كافی نمی‌دانست. از این رو با استناد به «اصل 4 ترومن» كه در 30 دی 1327 به تصویب كنگره رسیده بود، تلاش نمود تا كمكهای بیشتری در اختیار ایران و سایر كشورهائی كه در چهارچوب منافع منطقه‌ای آمریكا باید تسلیح و تقویت می‌شدند قرار دهد.

ترومن رئیس‌جمهور امریكا در سوم تیر 1328 درخواست خود را برای كمك به كشورهای مشمول «اصل 4» با قید میزان آن تسلیم كنگره كرد. او 45 میلیون دلار اعتبار درخواست كرد كه با 35 میلیون دلار آن موافقت شد.

در پی درخواست رئیس‌جمهور امریكا، كنگره این كشور در 14 مهر 1328 قانون «كمیته به دفاع مشترك» را تصویب كرد و سپس در نخستین مرحله، مبلغ 27 میلیون دلار كمك نظامی به ایران و كرة جنوبی و فیلیپین تخصیص داد و در 30 خرداد 1329 كمك مشترك روابط خارجی سنای امریكا لایحه كمك 5/11 میلیون دلاری آن كشور به ایران را تصویب كرد. به موجب یادداشتهایی كه در دوم خرداد 1329 بین سفیر ایران در واشنگتن و معاون وزارت خارجة امریكا مبادله شد كمك مزبور به مرحلة اجرا درآمد و در مقابل دولت ایران متعهد شد از جنگ‌افزارهای مزبور تنها در اجرای هدفهای ذكر شده در یادداشت استفاده كند و كمك نظامی هیچ كشوری را بدون موافقت ایالات متحده نپذیرد.

در 4 مرداد 1329 كنگره امریكا اصلاحیه‌ای به قانون كمك به دفاع مشترك افزود و ایران را از ردة كرة جنوبی و فیلیپین خارج كرد و در ردیف تركیه و یونان قرار داد امریكا مجموعاً 131 میلیون دلار برای كمك نظامی به این سه كشور در نظر گرفته بود. در مقدمة اصلاحیة مزبور قید شده بود كه «ایران پس از جنگ جهانی دوم همان اهمیتی را كسب كرده است كه تركیه و یونان دارند.»9

ارسال جنگ‌افزارهای امریكایی كه از اواخر سال 1328 آغاز شده بود علاوه بر صدها كامیون شامل تعدادی تانك و توپ صحرایی و مسلسل سنگین و جنگ‌افزارهای دیگر می‌شد. مستشاران امریكایی طرز استفاده از سلاحهای مزبور را به پرسنل نظامی ایران می‌آموختند و ضمناً گروه‌هایی از افسران ایرانی به مدت شش ماه برای كارآموزی به امریكا اعزام می‌شدند. در فاصلة سالهای 1326ـ 1330 مجموع كمكهای نظامی امریكا به ایران 175 میلیون دلار بالغ گردید. نظر امریكاییان این بود كه ارتش ایران را كه در آن زمان از ده لشكر و 150 هزار سرباز تشكیل می‌شد به یك ارتش نیم میلیون نفری افزایش دهند تا قابلیت شركت در پیمان دفاعی خاورمیانه را كه طرح آن را تهیه كرده بودند داشته باشد.

منبع: موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی