شاه و ثریا

روز 23 اسفند 1336 خبر طلاق محمدرضا پهلوی و ثریا اسفندیاری در شرایطی كه ثریا در سوئیس به سر می برد، در مطبوعات تهران منتشر شد. شاه در نطقی رادیویی اعلام كرد كه تصمیم گرفته است مصالح مملكتی را بر علائق شخصی خود مقدم بدارد.

فهیمه السادات آقامیری-بخش تاریخ ایران و جهان تبیان

ثریا ملکه‌ای با چشمان زمردین

ثریا اسفندیاری بختیاری دومین همسر محمدرضا پهلوی و ملکه ایران بود. وی فرزند خلیل خان اسفندیاری و نوه اسفندیار خان سردار اسعد است. مادر او اوا کارل آلمانی است. ثریا به «ملکه‌ای با چشمان زمردین» معروف بود.

ثریا دختر خلیل اسفندیاری و اوا کارل در اول تیرماه ۱۳۱۱ در یک خانواده سرشناس بختیاری در اصفهان متولد شد. او یک برادر و خواهر کوچکتر به نامهای بیژن و لعیا داشت. ثریا تا هشت ماهگی در ایران بود و پس از آن خانواده‌اش به دلیل وضعیت نامطلوب بهداشتی در ایران و شیوع آبله برای دوری از خطر بیماری او را با خود به برلین بردند.(١)

وی کودکی را در برلین گذراند و در پاییز ۱۳۱۶ به اتفاق خانواده‌اش به ایران بازگشت. در اصفهان وارد مدرسه آلمانی‌های مقیم اصفهان شد و زبان فارسی را نزد معلم خصوصی فرا گرفت. تا ۱۳۲۰ در آن مدرسه به تحصیل پرداخت؛ ولی پس از اشغال ایران در جریان جنگ جهانی دوم مدارس آلمانها تعطیل شد. او در ۱۳۲۳ وارد مدرسه مُبلغ (میسیونر)های انگلیسی شد و تا پانزده سالگی در این مدرسه به تحصیلاتش ادامه داد تا اینکه در ۱۳۲۶ به همراه خانواده‌اش به سوئیس رفت. در آنجا زبان فرانسه آموخت و انگلیسی را نیز بعدها در مؤسسه‌ای در لندن تکمیل کرد.

"منتخب خواهر شوهر"

ثریا که کودکی را در برلین و اصفهان گذرانده بود، برای یادگیری زبان انگلیسی در لندن به سر می‌برد که شمس پهلوی، خواهر بزرگ شاه، او را در مهمانی سفارت ایران در همین شهر دید و از پدرش خواستگاری کرد. ثریای ۱۸ ساله اما در عالم دیگری بود که از پدر، جریان را شنید. او قصد داشت به مدرسه هنرپیشگی برود و حتی از پدر قول گرفت اگر او و شاه یکدیگر را نپسندیدند، رخصت بازیگری به او بدهد.

چند هفته بعد از نخستین دیدار با شمس پهلوی، شاه، ثریا را در کاخ سلطنتی ملاقات کرد.

شاه هم مثل خواهرش در اولین نظر او را پسندید و ثریا هم تمایل به این ازدواج پیدا کرد و مراسم نامزدی آنها روز ۶ دی ۱۳۲۹ در نظر گرفته شد. امیدواری آنها این بود که مراسم ازدواج به زودی برگزار شود، ولی ثریا ناگهان دچار بیماری حصبه شد و روز به روز هم بیماریش شدت یافت و همه را دچار نگرانی کرد. ناگزیر مراسم ازدواج به تعویق افتاد. پس از طی دوران نقاهت، تشریفات عقد و ازدواج در نهایت سادگی در ۲۳ بهمن در کاخ گلستان تهران برگزار شد.(٢)

ثریا، ملکه یکی از سخت‌ترین دوره‌های حکومت محمدرضا پهلوی بود. در کمتر از یک ماه بعد از مراسم عروسی او با شاه، رزم‌آرا نخست‌وزیر نظامی ایران کشته شد و متعاقب آن قانون ملی شدن نفت در مجلس ایران به تصویب رسید. دکتر مصدق کمتر از سه ماه بعد از عروسی شاه و ثریا، نخست‌وزیر ایران شد و در دوران حکومت او که بیش از دو سال به طول انجامید، ایران در مرکز توجه مطبوعات و رسانه‌های گروهی جهان قرار گرفت. در جریان کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، ثریا نیز همچون فرح، "خروج با آینده‌ای نامعلوم" از کشور را تجربه کرد.

وقتی آرامش به پادشاهی محمدرضا بازگشت، وراثت تاج و تخت شد دغدغه حکومت. با گذشت چندین سال از ازدواج شاه و ثریا، فرزندی در کار نبود. تا اینکه سرانجام در مهر ۱۳۳۳، شاه و ملکه ثریا برای آزمایش‌های پزشکی به آمریکا سفر کردند.

طلاق صرف نظر از احساسات شخصی!

نتیجه تحقیقات پزشکی مبهم بود: شاه و ثریا هر دو در سلامت به سر می‌بردند اما برای بچه‌دار شدن باید صبر می‌کردند. کاسه صبر دربار پهلوی اما لبریز شد و شاه آنطور که در بیانیه عمومی طلاقش از ثریا نوشت "با صرف نظر از احساسات شخصی"، به جدایی از ثریای ملکه‌هایش تن داد.

ثریا اسفندیاری ایران را در بهمن ۱۳۳۶ به مقصد سن مورتیز ترک کرد و طلاق محمدرضا شاه و دومین ملکه‌اش در ۲۴ اسفند‌‌ همان سال رسما اعلام شد.

با این حال اشرف پهلوی با رد این شایعات بار‌ها در مصاحبه‌های گوناگون اعلام کرد که «با توجه به عشق شاه به ثریا اگر او می‌توانست فرزندی به دنیا بیاورد جدایی این دو غیرممکن بود.» موضوع لزوم جدایی شاه از ثریا از ماه‌ها قبل مطرح بود اما این طلاق بعد از کش و قوس‌های فراوان و تردید شاه در اتخاذ این تصمیم که در علاقه بسیار زیاد میان او و ملکه سابق ریشه داشت در میانه فروردین ۳۷ عملی شد و ثریا که از دو ماه قبل به تنهایی در آلمان به سر می‌برد دیگر به کشور بازنگشت.(٣)

مرگ تنهایی اش در پاریس

از آن پس، ثریا در اروپا زندگی خود را در سرگردانی آغاز كرد. او از این كشور به آن كشور می رفت و همواره سوژهای مطرح نزد خبرنگاران مطبوعاتی اروپایی بود. مدتی به هنرپیشگی در سینما روی آورد و در دو فیلم سینمایی از جمله فیلم «سه چهره یك زن» ساخته بولونینی نیز بازی كرد اما از آنجا كه نتوانسته بود در این راه موفقیتی كسب كند، از این كار كناره گرفت. چند بار قصد ازدواج با هنرپیشگان معروف اروپایی و آمریكایی داشت كه هر بار بی نتیجه می ماند. او مدتی نیز به همسری فرانكو ایندووینا كارگردان ایتالیایی درآمد كه زندگی مشترك آنان با مرگ فرانكو بر اثر سانحه هوایی، خاتمه یافت.

در خاطرات اسدالله علم وزیر دربار محمدرضا پهلوی آمده است كه ثریا در سال 1354 در نامه ای از شاه خواسته بود كه آپارتمانی در پاریس برایش خریداری كند و شاه نیز با این خواسته او موافقت كرده بود. یك سال بعد نیز در آبان 1355 تقاضای مستمری ماهیانه به مبلغ شش تا هفت هزار دلار كرده بود كه این بار شاه از او به خشم آمده بود.

شاه اگر چه اندكی پس از طلاق ثریا، با فرح دیبا در آذر 1338 ازدواج كرد، اما همچنان به ثریا علاقه نشان می داد. حتی گفته شده است در زمانی كه محمدرضا پهلوی پس از فرار از ایران روزهای آخر عمر خود را در سال 1359ش در قاهره سپری می كرد، ثریا نامه ای محرمانه برای او فرستاده بود كه از محتوای آن اطلاعی در دست نیست. با این حال، ثریا اسفندیاری، پس از ترك ایران هرگز به كشور بازنگشت و سرانجام در سوم آبان 1380 جسد او توسط یكی از نزدیكانش در آپارتمانش در پاریس به دست آمد.

ثریا را در قبرستانی در مونیخ آلمان دفن کردند.(٤)

ثریا وصیت کرده بود تمامی اموال، حتی آلبوم وی را به حراج بگذارند و پولش را به صلیب سرخ فرانسه، کودکان عقب مانده فرانسه و سگهای ولگرد پاریس بدهند.

پی نوشت :
(١) دایره المعارف بزرگ اسلامی
(٢)موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی
(٣) تاریخ ایرانی
(٤)تاریخ ایرانی