میرزا كوچك خان به روایت خارجی‌ها

كشیش چارلز ماری، مبلغ مسیحی مقیم رشت، كوچك خان را یك قهرمان واقعی می‌دانست. وی می‌گوید: «می‌خواهم كلامی دربارة میرزا كوچك‌خان بگویم. صرف‌نظر از درست یا نادرست بودن آرمان‌های این مرد، به اعتقاد من او انسانی باوجدان، وطن‌پرستی صادق، و مردی با صفات پسندیدة بسیار است.

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان

میرزا كوچك خان جنگلی نزد چهره‌های خارجی عصر خود نیز ارج و منزلت خاصی داشت.

كشیش چارلز ماری، مبلغ مسیحی مقیم رشت، كوچك خان را یك قهرمان واقعی می‌دانست. وی می‌گوید: «می‌خواهم كلامی دربارة میرزا كوچك‌خان بگویم. صرف‌نظر از درست یا نادرست بودن آرمان‌های این مرد، به اعتقاد من او انسانی باوجدان، وطن‌پرستی صادق، و مردی با صفات پسندیدة بسیار است. او سعی داشت رشوه، غارت، شورش، و بسیاری از چیزهای دیگر را كه از صفات قوای مسلح در ایران بود ریشه‌كن كند. او قوای خود را منظم و تابع قانون نگاه داشت. همچنین جان و مال اشخاصی كه نمی‌جنگیدند از دست او در امان بود. بعد از نبرد منجیل شایعات فراوانی بر سر زبان‌ها افتاد كه كوچك‌خان به عبث بودنِ جنگ پی برده و تلاش می‌كند تا همقطارانش را از جنگیدن باز دارد، ولی كسی به حرفش گوش نمی‌كند. طرفدارانش او را بیشتر نه به خاطر تهور و توانایی‌اش در جنگ، بلكه به خاطر مهربانیش، عشقش، صداقت بی‌شائبه‌اش، دغدغه‌اش برای رفاه و سعادت كشور، عدالتش و حقیقت‌جویی‌اش تحسین می‌كنند. چندین افسر انگلیسی را دیده‌ام كه این مرد را تحسین می‌كنند و برایش احترام قایلند. فرنسیس وایت، دبیر سفارت آمریكا، نیز یكی دیگر از آمریكایی‌هایی بود كه كوچك‌خان را تحسین می‌كرد. وایت دربارة كوچك‌خان نوشته است: «كوچك‌خان، بنا به عقیدة عموم، مردی فرهیخته است، و شدیداً با چیزی كه بدرستی اقدامات تحكم‌آمیز انگلیس در ایران می‌داند مخالفت می‌كند. او عضو حزبی موسوم به دموكرات، و مردی صادق و وطن‌پرست به نظر می‌رسد كه شخصیت باصلابتی دارد» حتی در میان انگلیسی‌ها هم كسانی بودند كه كوچك‌خان را تحسین می‌كردند، از جمله ماژور ام. اچ. دانوهو: «كوچك‌خان یك ایرانی فرهیخته و آداب‌دان، با شجاعت، پرجذبه و با صلابت است. علاوه بر این، او بخوبی با نهادهای سیاسی اروپا و علم مملكت‌داری غرب آشناست. او كه تجسم «ایران جوان» مبارز است، خود را پیام‌آور اصلاحات می‌داند. او كه دكترینِ ملی‌گرایی ایرانی در عام‌ترین معنایش را تبلیغ می‌كند، اعلام كرده است كه دشمن سرسخت و آشتی‌ناپذیر حكومت ظالمانه در داخل و مداخلة قدرت‌ها از خارج كشور است. ... قوای تحت فرمانش، كه اونیفورم خاص خود را دارند، خیلی سریع افزایش یافت و طولی نكشید كه كوچك‌خان بقدری قدرت یافت كه توانست از فرامین تهران و دولت ضعیفش سرپیچی كند. ... جنگلی‌ها، یعنی پیروان كوچك‌خان، خیلی زود در نبرد سنگرها زبده شدند. آنها با انتخاب یك موضع دفاعی خوب، سنگرهایی در طول جادة منجیل به رشت آماده كردند، و پیش‌قراولان جنگلی سرپلِ منجیل را در كنترل خود گرفتند. ... كوچك‌خان، آنطور كه ایرانی‌ها می‌گویند، مردِ صادقی بود، كه شور وطن‌پرستی هم در وجودش داشت.

منبع: موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی