نوروزخوانی و بشارت بهار
نوروزخوانی از ملودی های کهن به حساب می آید و از نظر مضمون بخشی از موسیقی آئینی مازندران است . زمان مناسب خواندن این آواز از نیمه دوم یا سوم اسفندماه تا نوروز است و به ندرت تا دهه نوروز هم ادامه می یابد و بعد از آن مراسم نوروز خوانی تمام می شود.
نوروزخوانی تا چند دهه قبل آیینی متداول و همگانی بوده و ازآیین‌های کهن ایرانی به شمار می‌آید. اکنون این مراسم بسیار کم‌رنگ شده و در بسیاری از مناطق از میان رفته است. مضامین اشعار این آیین در ستایش پروردگار، مدح شاهان و امیران و در توصیف بهار و جلوه‌های آن، ضمن این‌که در بخش پایانی نیز ستایش و تکریم صاحبان منازل جهت اخذ صله و انجام بوده است.
با پذیرش اسلام از سوی ایرانیان، نوروزخوانان مضامین آن را با اعتقادات و باورهای نو یافته مردم کشورمان همسو و هماهنگ کردند.
نوروزخوانان، خنیاگران گمنام و دوره‌گردی بودند که از حدود پانزده روز مانده به نوروز، برای هر خانه‌ای بهار را نوید می‌داده‌اند. این خنیاگران، تنها یا در قالب گروه‌های دو، سه و چهار نفره حرکت می‌کردند اما مرسوم‌ترین آن دو نفره بود. از جمله خصوصیات مهم نوروزخوان بداهه‌خوانی و داشتن حافظه قوی بوده است. کار آنان با فرا رسیدن بهار و آغاز سال نو تقریباً به پایان می‌رسید.
نوروزخوانیها از الحان و نغمات گوناگون برخوردارند، از همین رو ساختار موسیقی نوروزخوانی‌های مختلف البرز نسبت به هم متفاوتند. باید توجه داشت برخی از گونه‌های نوروزخوانی‌های متأخر که در چهارگاه، بیات ترک، شور و دشتی خوانده شده‌اند، به شدت تحت تأثیر موسیقی دستگاهی ایران قرار دارد. این تأثیر که فرایند گسترش موسیقی ردیفی ایران از طریق تعزیه و برخی دیگر از انواع موسیقی مذهبی می‌باشد، موجب پیدایش این دسته از نوروزخوانیها شده است.
با این همه، گونه‌هایی از این الحان در چهارگاه، به دلیل بافت ویژه ملودی و تزیینات و تحریرها، ناشی از حسن و زیبایی‌شناسی بومی است. نمونه‌های موجود نوروزخوانی در دو گاه، سه‌گاه و شور نیز از نظر ساخت نغمه پیوندهای عمیقی با موسیقی نواحی البرز دارد. شکوه و زیبایی شعر، ساختار ساده و بی‌پیرایه نغمات و قدرت مثال زدنی نوروزخوانان البرز در اجرای این نغمات موجب گردید، تا گونه‌های مختلف نوروزخوانی این مناطق، نوروزخوانان را تحت تأثیر یکدیگر و لحن‌های مختلف قرار دهد و از این راه ترکیب زیبایی به وجود آید که مورد استقبال مردم همه مناطق یاد شده قرار گیرد.
علاوه بر نوروزخوانی با مایگی‌ها و پرده‌هایی که قبلاً از آن‌ها یاد شده، ملاحظه تعداد قابل توجهی نوروزخوانی در شوشتری، همایون، دشتی، اصفهان و ترک حکایت از تأثیری است که نوروزخوانان جنوب البرز در منطقه شمالی به جای گذاردند.
ناصر وحدتی - خواننده و پژوهشگر فولکلور - درباره آیین‌های موسیقایی سال نو در مناطق شمالی کشور توضیح می دهد و با اشاره به مراسم «نوروزخوانی» می گوید: این مراسم از آیین‌های بسیار دور و دراز از منطقه ما (گیلان و مازندران) است، یعنی شاید قدمت آن به دو تا سه هزار سال پیش برسد و زمانی که چله کوچک به پایان می‌رسد، آغاز می‌شود.
او با بیان این‌که «چله نشینی» یعنی «به اندوه نشینی» اظهار کرد: با فرا رسیدن آخر آذرماه، مردم خودشان را برای روزهای بد و سخت زمستان آماده می‌کردند. چله اول از ابتدای دی‌ماه شروع می‌شد تا دهم بهمن ماه ادامه داشت و چله دوم نیز از یازدهم بهمن آغاز می‌شد و آخر این ماه پایان پیدا می‌کرد. چله دوم 20 روز است، اما به‌دلیل این‌که انسان باید از حضور سرما مرارت بکشد، به آن چله می‌گویند. وقتی این دو چله سپری می‌شود، زمین نفس می‌کشد، می‌شکفد و به سمت نوروز می‌رویم که در این زمان، نوروزخوانان به‌صورت یک یا دو نفره می‌آمدند و می‌خواندند: «باد بهاران آمده / نوروز نوسالان آمده / مژده دهید ای دوستان / عید سلطان آمده».
وحدتی بیان کرد: نوروزخوان‌ها می‌آمدند و 10 دقیقه در حیاط خانه‌های مردم آواز می خواندند، یک مقدار برنج یا پول به‌عنوان انعام می‌گرفتند و می‌رفتند. آواز آن‌ها در دستگاه ماهور و یک دستگاه دیگر خوانده می‌شد و هیچ سازی آن‌ها را همراهی نمی‌کرد. نوروزخوان‌ها کار خود را تا چهارشنبه‌سوری ادامه می‌دادند.
«پس از تمام شدن چله دوم زمستان، نوروزخوان‌ها به خانه‌های مردم می‌رفتند، بشارت بهار را می‌دادند و آواز می‌خواندند: باد بهاران آمده ... نوروز نوسالان آمده ... مژده دهید ای دوستان ... عید سلطان آمده».
این پژوهشگر با اشاره به ورود اسلام به ایران و مسلمان شدن مردم، اظهار کرد: حدود 700 - 800 سال پیش، علمای دینی آن زمان از نوروزخوانان درخواست کردند تا ائمه (ع) را در شعرهای‌شان به مردم معرفی کنند و در مدح ایشان بخوانند تا مردم بیشتر با آن‌ها آشنا شوند، به این ترتیب نوروزخوانی کم‌کم شکل مذهبی به خود گرفت و امروزه دیگر حالت اولیه را ندارد؛ اما باز هم در تبیین سپری شدن فصل سرما و شکفتن فصل بهار است.
وی همچنین گفت: نوروزخوان‌ها در ابتدا از طالقان به گیلان می‌آمدند و بیشتر طالقانی و پاره‌ای مازندرانی بودند، یعنی نوروزخوان در گیلان خیلی کم بود. امروزه این آیین بیشتر در شرق گیلان و مازندران اجرا می‌شود.
وحدتی با بیان این‌که «آهو چری» آیین دیگری است که بشارت بهار را می‌دهد و در آن موسیقی استفاده می‌شود، اظهار کرد: زمستان‌ها در جنگل‌های گیلان و مازندران آهوها به جنگل‌نشین‌ها پناه می‌آوردند و جنگل‌نشین‌ها مانند گاو و گوسفندهای خودشان از آهوها نگهداری می‌کردند، این کار در واقع تقدیری از جنگل‌نشین‌هاست که نزدیک عید اتفاق می‌افتد.
او توضیح داد: مراسم آن هم به همین صورت است که به پشت یک نفر پوست آهو می‌بندند و یک نفر دایره می‌زند و فردی که پوست آهو به پشتش بسته شده، حرکات موزون انجام می‌دهد. در مراسم «عروس گولی» نیز شب‌ها می‌آیند در تاریکی می‌ایستند، چراغ را بالا می‌آوردند و در پرتو نور آن یه دایره زن می‌زند و آواز می‌خواند و بشارت عید را می‌دهند.
منابع: ایسنا/ صداوسیمای مرکز مازندران/ سنگده
