ایران از چه سالی صاحب انرژی اتمی شد؟
در 8 فروردین 1357 ایران گفتوگوهایی را برای خرید 4 نیروگاه اتمی جدید از آلمان غربی آغاز كرد. همزمان با این گفتوگوها، مذاكرات ایران با آمریكا برای خرید 6 الی 8 رآكتوراتمی تولید انرژی ادامه دارد...
فرآوری: فهیمه السادات آقامیری-بخش تاریخ ایران و جهان تبیان
پرهزینهترین طرح دوران نخستوزیری امیرعباس هویدا
«برنامه اتمی مملکت همین است، نه یک لغت کم و نه یک لغت زیاد، همین است، من همه را قبول دارم.» این را محمدرضا شاه پهلوی وقتی برای سومین بار گزارش اکبر اعتماد درباره برنامه اتمی ایران را مطالعه کرد به هویدا گفت.
انرژی اتمی یا انرژی هستهای عبارت است از استفادهٔ فرایندهای هستهای حرارتزا برای ایجاد گرما و الکتریسیته ی مفید. این واژه شامل شکافت هستهای، پرتوزایی و همجوشی هستهای میباشد. امروزه، شکافت هستهای عناصر دستهٔ آکتینیدها در جدول تناوبی اکثریت قریب به اتفاق انرژی هستهای مورد نیاز بشر را با استفاده از فرآیندهای پرتوزایی تولید میکند.
مرکز انرژی اتمی دانشگاه تهران
از سال ۱۳۳۵ که موضوع انرژی هستهای برای مصارف صلحجویانه در دانشگاه تهران مطرح شد، همکاری دولت و دانشگاه در این زمینه کلید خورد. اما استفاده از این منبع انرژی، پس از توافقنامهای که در سال ۱۳۳۷ میان علی امینی، سفیر وقت ایران در آمریکا با معاون وزیر امور خارجه این کشور در راستای پیشرفت و استفاده از این انرژی در مصارف غیرمخرب و غیرجنگی به امضا رسید، به طور جدی مورد توجه قرار گرفت. همان زمان از سوی دولت امریکا، یک رآکتور اتمی برای ترویج شعار آیزنهاور «اتم برای صلح»، به دولت ایران اهدا شد. وجود این رآکتور اتمی اهدایی دولت امریکا، در فضای تحقیقاتی و علمی ایران بر خلاف آنچه انتظار میرفت نقشآفرینی کرد. این رآکتور کوچک با ورود به مرزهای ایران به نماد قدرت برای شاه پهلوی بدل شد و مرکز اتمی دانشگاه تهران بر اساس همین توافقنامه و این هدیه، راهاندازی رآکتور تحقیقاتی پنج مگاواتی را در دستور کار خود قرار داد. همزمان با پیشرفتهای قابل توجه در این پروژه، اکبر اعتماد که فارغالتحصیل دانشگاه لوزان سوئیس بود، به ایران بازگشت و با گذشت اندک زمانی به خواست صفی اصفیا، رییس وقت برنامه و بودجه به عنوان مشاور فنی طرح پژوهشهای رآکتور اتمی به همراهی با این مرکز پرداخت. وی در اولین اقدام خود دفتر انرژی اتمی را در سازمان برنامه و بودجه بنا گذاشت. با راهاندازی رآکتور تحقیقاتی پنج مگاواتی در سال ۱۳۴۶، اکبر اعتماد نیز از این مسوولیت دور شد و با انتقال دانشگاه بوعلی سینا به محل تولدش، همدان، او نیز از تهران نقل مکان کرد و با امید پیشرفت علمی همدان، در آنجا سکنی گزید. با افزایش روز به روز درآمد نفتی ایران شاه در سودای تبدیل شدن به قدرت برتر منطقه، بهترین قطعه این پازل را طرحریزی برنامه اتمی دید و بر همین اساس در اواخر سال ۱۳۵۲، رضا قطبی را پی اکبر اعتماد فرستاد.
تاسیس سازمان انرژی اتمی ایران
لایحه سازمان انرژی اتمی در مجلس
تجربه اکبر اعتماد در تاسیس سازمان و موسسات گوناگون از نقطه صفر چیزی بود که او را در آستانه شروع چنین فعالیتی بسیار یاری کرد. او که پیش از این، تاسیس دفتر انرژی اتمی سازمان برنامه، موسسه تحقیقات و برنامه علمی و همچنین دانشگاه بوعلی را در پرونده کاری خود داشت، کار تاسیس سازمان انرژی اتمی را آغاز کرد. وی شروع این کار یا به عبارتی هسته اولیه آن را پیش از تصویب لایحه این سازمان در مجلسین پایهریزی کرد و در ابتدا ۱۰ نفر از جمله قاسم عربیان، احمد ستودهنیا (آخرین رییس سازمان انرژی اتمی) در این پروژه مشغول به کار شدند.
این لایحه در ابتدای تیر ۵۳، از سوی وزارت برق و آب به مجلس شورای ملی رفت و کمتر کسی به اظهارنظر درباره آن پرداخت، از میان نمایندگان تنها دکتر علیاصغر آزاد، استاد فیزیک در دانشگاه تهران، آن هم یک جلسه قبل از بررسی این لایحه نظر خود را چنین بیان کرد: «ایجاد مرکز پژوهشی منظور شده در قرارداد (اتمی ایران و فرانسه) میتواند مقدمه یک انقلاب علمی و فنی باشد... دولتها وقتی لابراتوارهای ملی تشکیل میدهند یا مراکز اتمی (سازمان) درست میکنند توجه آنها به این مراکز و لابراتوارهای ملی بیشتر از دانشگاهها است و دلیل آنها هم این است که این مراکز تحقیقی و لابراتوارهای ملی را برای مقاصدی خاص و برنامههایی معین تأسیس کردهاند و طبعا علاقه خواهند داشت که آن برنامهها پیش برود... این مراکز وسایل و امکانات بیشتر دارند و از تسهیلات بیشتری برای خرج کردن برخوردارند. این مراکز از لحاظ علمی از دانشگاهها جلو میافتند...» (آزاد، ۱۱ تیر ۵۳)
وی در بخش دیگر از سخنانش به بررسی نتایج و تاثیرات انرژی هستهای در رفاه و بهبود زندگی بشری پرداخت که از شیرین کردن آب شروع شد و با عقیم کردن حشراتی که آفت مزارع هستند ادامه یافت و از تغییر مرکز یا دفتر انرژی اتمی به سازمان انرژی اتمی استقبال کرد و در پایان نیز برای جلب رضایت همگان در مجلس سخن خود را اینگونه تمام کرد: «همه این تحولات را در یک جمله خلاصه میکنم که هدف اصلی استفاده از انرژی هستهای تأمین رفاه مردم است و اینجاست که عظمت روشنبینی و موقعشناسی و آیندهنگری شاهنشاه در حد کمال جلوهگر میشود. امیدواریم در سالهای آینده شاهد مراحل اجرایی این موافقتنامه باشیم و مسوولان اجرایی آن این توفیق را داشته باشند که برای مردم ایران انرژی بیشتر، غذای فراوانتر، بهداشت پیشرفتهتر و مهمتر از همه رفاه و آرامش خاطر کاملتری فراهم کنند.»
در جلسه بعدی مجلس که در تاریخ شانزدهم تیر ۵۳ برگزار شد، این لایحه و مواد آن را مورد بررسی و رایگیری قرار داد که بدون هیچ مخالفتی از سوی نمایندگان هر ۲۰ ماده آن به تصویب رسید. در این لایحه سه رکن برای سازمان مطرح شده بود که یکی مربوط به شورای انرژی اتمی به ریاست نخستوزیر، دیگری کمیته انرژی اتمی با شورایی به ریاست وزیر برق و آب و سوم رییس سازمان انرژی اتمی بود که هم در شورا و هم در کمیته انرژی اتمی، رییس سازمان به عنوان دبیر شورا حضور داشت. این سازمان در دستورالعملها و قوانین خودکفا بود و نیازی به تصویب قانون و مقررات در مجلس نداشت و البته رییس سازمان نیز به پیشنهاد نخستوزیر و با فرمان شاه به ریاست منصوب میشود.
با تصویب این لایحه از سوی مجلس شورای ملی، این مصوبه در دستور کار مجلس سنا قرار گرفت و بر خلاف آنچه انتظار میرفت، مجلس سنا به راحتی از آن گذر نکرد. علاقه وافر شاه به پیشرفت در این زمینه موجب شده بود در بسیاری از بخشهای این لایحه حضور پررنگ او به وضوح دیده شود و همین امر شرایطی را فراهم کرد که کمیسیون آب و برق به ریاست محمد سجادی به نقد این لایحه بپردازد. اصرار شاه به زیر نظر داشتن این سازمان مانعی بر روند قانونی تصویب این لایحه بود که در آخر، رییس مجلس سنا، جعفر شریف امامی نیز خود این مساله را رفع و رجوع کرد.
تعقیب انرژی هستهای به منظور استفاده از آن برای تولید انرژی الکتریکی پس از کشف این موضوع در قرن ۲۰ام میلادی آغاز شد که عناصر پرتوزا مانند رادیوم، بر اساس همارزی جرم و انرژی مقدار زیادی انرژی آزاد میکنند
هدف تامین انرژی است
با بیان شرح وظایف و اختیارات این سازمان و تصویب آن در مجلسین، انرژی اتمی ایران که تا آن زمان محدود به مرکزی در دانشگاه تهران و دفتری در سازمان برنامه بودجه بود، کار خود را در سازمانی به ریاست اکبر اعتماد - که به خواست هویدا حکم معاونت نخستوزیر نیز در جهت پیشرفت بیشتر برنامه از سوی شاه به وی داده شده بود- آغاز کرد. با گذشت اندک زمانی و تاسیس وزارت نیرو این سازمان نیز در تاریخ سیام آذر بر اساس ماده ۹ لایحه مرتبط با وزارت نیرو، «کلیه وظایف و اختیارات وزیر و وزارت آب و برق در مورد سازمان مذکور به این وزیر و وزارت منتقل شد.»
البته در فضای آن زمان همانگونه که از ابتدا مطرح شد شخص شاه علاقمند و پیگیر این برنامه بود، به صورتی که حتی ریاست سازمان نیز گزارشهای خود را تقدیم وی میکرد. با این وجود آنچه از سوی اکبر اعتماد به عنوان هدف این برنامه اتمی مطرح بود، خیلی جزییتر از رویاهای بلندپروازانه شاه بود. در کادر اهداف که در متن نگاشته شده از سوی اعتماد، برای فرمان ابلاغ از سوی شاه برای دولت فرستاده شد، تنها یک جمله آمده بود: «هدف، تامین انرژی است.» اما در همان سال اول شاه پس از اطلاع از دستیابی هند به سلاح اتمی در سخنان خود اظهار کرد: «ایران بدون شک و سریعتر از آنچه فکر میکنید» به سلاح اتمی دست مییابد، موضعی که به سرعت تکذیب و در عین حال بر علاقهمندی ایران به یک برنامه کامل اتمی که بتواند ۲۳ هزار مگاوات برق تولید کند، تاکید شد.
هیچ کس واقعا نمیتوانست مدعی شود که میداند پشت سر این برنامهها که از سوی شاه مطرح شده، اهداف سیاسی نیز وجود دارد یا خیر، همان طور که در مکالمه میان هویدا و اعتماد با طرح این موضوع، هویدا فقط گفت: «واقعا من نمیدانم، باور کن که نمیدانم!»منابع: تاریخ ایرانی ، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی