فرهنگ لغات چگونه نگارش شدند؟!

فرهنگ نامه های که در طول تاریخ برای توضیح و معنای واژگان به کار می رود، دارای سابقه ای طولانی و تاریخی است. نحوه و چگونگی نگارش آنها عمدتا به دلیل اهمیت واژگانی بوده است، که در میان مردم وجود داشته است.

فرآوری: محمد باعزم - بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان

کلمه فرهنگ‌نامه، مرکب از فرهنگ و نامه به معناى کتاب و نوشته است. با بررسى معناى فرهنگ‌نامه روشن خواهد شد که کلمه «فرهنگ» معنایى وسیع‌تر از «لغت‌نامه» دارد. شاید کلمه «لغت‌نامه» که دهخدا با الگوگیرى از فرانسویان براى کتاب خود برگزیده، ناظر به همین معنا بوده است. در هر صورت، لغت‌نامه یکى از شایع‌ترین انواع فرهنگها به شمار مى‌آید. به همین دلیل، برخى نیز تعبیر «فرهنگ لغت» را ترجیح داده‌اند.

معناى لغوى فرهنگ، تعلیم و آموزش است که پس از گذراندن این مرحله، علم براى شخص متعلم حاصل مى‌شود. ابن سینا در دانش‌نامه علایى، کلمه فرهنگ را به معناى علم و تعلیم به کار برده است . دهخدا نیز در لغت‌نامه خویش، درباره این کلمه، چنین آورده است: فرهنگ از پیشوند «فر» به معناى پیش و جلو، به اضافه ریشه «هنگ» حاصل شده، و «هنگ» خودْ سه معنا دارد که از آن جمله ـ به نقل از کتاب برهان ـ مى‌توان به فهم، معرفت، دانایى و هوشیارى اشاره کرد.

پس از نزول قرآن و ارتباط مردم با آن و دریافت واژه های مختلفی که بعضا برای افراد قابل فهم نبود، در زمان دسترسی مردم به رسول خدا، سوالات خویش را از ایشان می پرسیدند و پس از ایشان در دوره حضور معصومین و صحابه و تابعین نیز روال همین گونه بود. اما پس از آنکه فاصله زمانی میان مردم و افرادی که در دوره نزول قرآن حضور داشتند، افزونی یافت، دانشمندان تلاش کردند تا برای ارائه معنای واژگان قرآنی، به نگارش فرهنگ نامه ها اهتمام بورزند.

قرن های دوم و سوم قمری

در قرن دوم و سوم هجری که دانشمندان و زبان شناسان عرب به جمع آوری واژه های عربی و تدوین آنها همت گماشتند، در مقابل هر لفظ و کلامی که یافتند، معنای آن را از دوره جاهلیت تا زمان خودشان ثبت کردند؛ خواه آن معنا را همه فرهنگ شناسان برای آن واژه پذیرفته بودند، یا اینکه از اصطلاحات اسلامی و یا از مصطلحات و نامکذاری مسلمانان بوده است .

در برابر این گروه ، فقهای اسلام در طی قرون و اعصار با کوششی در خور تحسین در مقام جدا کردن و مشخص نمودن تمام مصطلحات شرعی و فقهی برآمدند و موارد کاربرد هر یک را مشخص ، و حدود هر کدام از آنها را کاملا معین کردند. مانند اصطلاح صلاه ، صوم ، حج ، و غیره . به این ترتیب مصطلحات فقهی و شرعی برای همه مسلمانان شناخته شده است .

اما از آنجا که چنین کوششی در شناخت و تعریف اصطلاحات اسلامی غیر فقهی به عمل نیامده ، پاره ای از اصطلاحات غیر معروف در نزد مسلمانان همچنان در پرده ابهام باقی مانده ، که آیا چنان اصطلاحاتی از اصطلاحات شرعی است یا از نامگذاریهای مسلمانان و اصطلاحات متشرعه ؟ و همی امر موجب شده تا پیچیدگی و اشکالی در درک مفاهیم اسلامی ، و احیانا شناخت پاره ای از احکام شرعی پدید آید که نمونه بارز آنها را در واژه صحابی و صحابه می توان یافت.