چگونگی تعامل با فضای مجازی از منظر تربیتی
شبکه‌های مختلف اجتماعی در قالب نرم‌افزارهایی به همین نامِ کلی و با نام‌های جزئی گونه‌گون، سوار بر اینترنت رو به افزایش‌اند هم از نظر تعداد این برنامه‌ها و هم از نظر تعداد کاربران. امروز یکی از دغدغه‌های مردم به ویژه والدین کار با وسایلی است که سریع و آسان افراد را به این دنیای جدید و جذاب متصل می‌کند. در این مقاله سعی بر این است تا با تکیه بر معارف دینی و با نگاه تربیتی، گوشه‌ای از چگونگی برخورد با این رسانه تبیین شود.
امید پیشگر/دکترای تفسیر قرآن- بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
بایسته‌ها
بایسته‌ها مواردی هستند که آگاهی و پذیرش واقعی آنها مقدمۀ سخن گفتن از موضوع است. تا این موارد به درستی درک نشود بحث از شیوۀ برخورد به سرانجام روشنی نخواهد رسید.
1. واقعی دیدن: گرچه این فضا را «مجازی» نامیده‌اند؛ اما بدانیم فضایی که بر بینش و گرایش، اثر مثبت یا منفی می‌گذارد؛ چون اثر دارد و علت است پس حقیقت است و واقعیت دارد. آنچه در این رسانه منتشر می‌شود تولید باور می‌کند یا اعتقادی را از بین میبرد؛ گاهی منشأ تصمیم می‌شود؛ کسی را محبوب و دیگری را منفور می‌کند؛ پس باید آن را ابزاری با کارکردی واقعی و اثرگذار دانست. (برگرفته از سخنان آیت الله جوادی آملی در دروس تفسیر معظم له)
2. همه جانبه دیدن: دیدن تمام جوانب این رسانه؛ اعم از ضعف‌ها و قوت‌ها، سودها و زیان‌ها، فرصتها و تهدیدها یکی دیگر از بایسته‌هاست.
3. باید دانست که این ابزار گرچه دو کاربردی است؛ یعنی هم کاربرد مفید دارد و هم مضر و اکثری آن را به چاقو تشبیه می‌کنند؛ اما مانند چاقو نیست؛ زیرا تمام مردم با چاقو سر و کار دارند و از آن استفادۀ درست می‌کنند و فقط برای عدۀ کمی همین چاقو ابزار جنایت است؛ اما واقعیت تلخ این است که استفادۀ نامناسب از این فضا در قالب روابط، فیلم، عکس و متن، بین اقشار مختلف به ویژه دختر و پسرهای جوان و نوجوان، کم نیست.
4. پذیرفتن آن به عنوان واقعیتی موجود و آمیخته‌ای جداناپذیر از زندگیِ افراد و در تمام سطوح. بنابر این بایسته، هرگز نمی‌توان نگاه حذفی به این رسانه داشت یا دستور منع صادر کرد؛ زیرا هیچ گوشی بدهکار آن نخواهد بود. افزون بر این، نگاه حذفی یا دستور منع، سبب محرومیت از فرصتها و قابلیت‌های مثبت و بی‌نظیر این فضا می‌شود.
5. شناخت مرزهای عقیده و رفتاری که به آن پایبندیم. این دقیقاً همان مرزی است که چارچوب حضور ما در این فضا را تعریف می‌کند.
استفاده از این رسانه یا همان حضور در فضای مَجازی؛ یا «مُجاز» است یا «مُضر». مُجاز یعنی استفاده‌ای که منعی برای آن وجود ندارد؛ بلکه گاهی توصیه و گاه بالاتر، حکم به لزوم آن می‌شود. هر کدام از این دو، خود به دو شاخۀ دیگر تقسیم می‌شوند. مُجاز یا «سازنده» است یا «نه سازنده؛ نه گناه» و مُضر یا «گناه» است یا «مُجاز بیش از حد»
وقتی سخن از مرزبندی و محدودیت ناشی از آن می‌شود عده‌ای با زبان انکار از چرایی آن می‌پرسند و با لحنی حق به جانب، به این مرزها می‌تازند و خواستار رفع هرگونه محدودیت می‌شوند. پاسخ این سؤال چندان دشوار و دور از ذهن نیست. با پاسخ به چند پرسش مشابه می‌توان ذهن را به گونه‌ای هدایت کرد که به راحتی دستش به جواب برسد.
چرا مرزبندی؟ چرا محدودیت؟
آیا انسان مجاز است هر چیزی را که می‌تواند بجود و قورت بدهد بخورد؟
آیا انسان مجاز است هر چیزی را که می‌تواند به زبان آورد بگوید؟
آیا انسان مجاز است به هر چیزی که می‌تواند به آن دست بزند یا آن را لمس کن دست زده یا آن را لمس کند؟
انصاف این است که پاسخ هر سه سؤال منفی است؛ چرا که انسان اهل سود و زیان است؛ ترس از آسیب‌های قطعی یا با احتمال قوی و محسوس سبب می‌شود که انسان دایرۀ رفتار خود را محدود به موارد سودآور یا دست‌کم بی‌ضرر نماید.
دو پرسش دیگر
آیا انسان مجاز است به هر چیزی که می‌تواند بشنود گوش بسپارد؟
آیا انسان مجاز است به هر چیزی که می‌تواند ببیند چشم بدوزد؟
پاسخ این دو سوال نیز به همان دلیل پیش‌گفته منفی است.
اینجا سوال دیگری رخ می‌نماید با این مضمون که مرز سود و زیان در این موارد کجاست؟
مرز سود و زیان انسانها کجاست؟
برای پاسخ به این پرسش باید به یاد بیاوریم که انسان خلاصۀ در این بدن نمی‌شود. انسان را روحی است که سود و زیان او نیز مهم؛ بلکه اهم از سود و زیان بدن است؛ بنابراین باید همان گونه که رفتار خود را به سود بدن محدود می‌کنیم سود جان را نیز در نظر داشته باشیم؛ هر چند ممکن است نتوانیم با حواس پنجگانه آن فایده را بفهمیم یا ضرر بی‌توجهی به آن را درک کنیم.
گرچه این فضا را «مجازی» نامیده‌اند؛ اما بدانیم فضایی که بر بینش و گرایش، اثر مثبت یا منفی می‌گذارد؛ چون اثر دارد و علت است پس حقیقت است و واقعیت دارد. آنچه در این رسانه منتشر می‌شود تولید باور می‌کند یا اعتقادی را از بین میبرد؛ گاهی منشأ تصمیم می‌شود؛ کسی را محبوب و دیگری را منفور می‌کند؛ پس باید آن را ابزاری با کارکردی واقعی و اثرگذار دانست
چه کسی صلاحیت دارد برای باور و رفتار ما مرز مشخص کند؟
بی‌تردید مطمئن‌ترین مرجعی که می‌تواند موارد سود و زیان، آسیب و تقویتِ یک سازه را تعیین کرده نوع رفتار با آن را تعریف کند سازندۀ آن است. خداوند متعال آفریدگار ماست؛ اوست که بهتر از هر کس دیگری آگاه به جان و تن ماست؛ بنابراین تنها او صلاحیت دارد که باور و رفتار ما را محدود به منطقۀ فواید کند و با تبیین محدودۀ مضرات و تعیین مصادیق آن، انسان را از رفتن به سوی آنها منع نماید.
البته او این کار را کرده است احکام خدا در حوزۀ اندیشه و باور و نیز رفتار و عمل که از آن با «ایمان و عمل صالح» مکرر یاد کرده است(عصر،2-3؛ غافر،40؛ نحل،97) نشان‌دهندۀ منطقۀ آزاد الهی است. واجبات، مستحبات و مباحات چه در عقیده و چه در عمل، همه در این منطقه حضور دارند. بیرون این منطقه هم می‌شود منطقۀ ممنوعه که وجب به وجب آن با محرمات الهی مین‌گذاری شده است.
سخن خدا دربارۀ این مرزها
خداوند متعال به همه توصیه می‌کند که این مراقب این مرزها باشند و از آن عبور نکنند: «تلک حدود الله فلا تعتدوها؛ اینها مرزهای الهی پس از آنها خارج نشوید.»(بقره،229) دلیل آن را هم بیان می‌کند تا دستور صرف نباشد و انسان بداند که چرا نباید از این خطوط قرمز عبور کند؛ می‌فرماید: «و من یتعد حدود الله فقد ظلم نفسه؛ هر کس از مرزهای الهی خارج شود به خودش بد کرده است.»(طلاق،1) آنگاه در یک توصیۀ ظریف و دقیق و هشداری پیشگیرانه می‌فرماید: «تلک حدود الله فلاتقربوها؛ اینها مرزهای خدا هستند پس نزدیک آنها هم نشوید.»(بقره،187)
بر پایۀ این بایستۀ پنجم حضور در فضای مجازی تنها در منطقۀ آزاد الهی مجاز خواهد بود و هر دیدن و شنیدن و ارتباطی؛ بلکه هر نوع کاربردی که به نوعی حضور در منطقۀ ممنوعه تلقی شود ممنوع خواهد بود.
انواع استفاده از این رسانه (حضور در فضای مجازی)
استفاده از این رسانه یا همان حضور در فضای مَجازی؛ یا «مُجاز» است یا «مُضر». مُجاز یعنی استفاده‌ای که منعی برای آن وجود ندارد؛ بلکه گاهی توصیه و گاه بالاتر، حکم به لزوم آن می‌شود.
هر کدام از این دو، خود به دو شاخۀ دیگر تقسیم می‌شوند. مُجاز یا «سازنده» است یا «نه سازنده؛ نه گناه» و مُضر یا «گناه» است یا «مُجاز بیش از حد».
سازنده: استفاده‌ای است که رشدِ علمی، اخلاقی و کمالات دیگر انسانی را در پی دارد.
گناه: استفاده در مناطق ممنوعۀ الهی به هر شکل ممکن، مصداق این نوع استفاده است.
نه سازنده؛ نه گناه: نوعی استفاده که در منطقۀ آزاد الهی صورت می‌گیرد و گذر از مرزهای خدا نیست؛ چون هیچ گناهی در آن صورت نمی‌پذیرد؛ هر چند سازنده هم نیست. بازی‌های سالمِ معمول، با رعایت زمانِ مناسبِ استفاده از این نوع هستند.
مُجاز بیش از حد: این نوع گرچه صورت گناه ندارد و از این جهت مُجاز شمرده می‌شود؛ اما بیش از حد بودنش آن را جزء استفاده‌های مضر قرارداده است. جمع‌های منفرد امروزی؛ کم یا تعطیل شدن ارتباط کلامی با دیگران و در نتیجه افسردگی، اعتیاد شدید به استفاده از اینترنت و حضور در شبکه‌های اجتماعی گوناگون و آسیب‌های پیدا و نهان دیگر، همه از پیامدهای ناگوار و مصیبت‌بار حضور بیش از حد در این فضاست که سبب شده این نوع استفاده نیز در گروه مُضر و ممنوع قرار گیرد.
