نقش حوزه علمیه در فرهنگ سازی جامعه چیست؟

حوزه های علمیه و روحانیت، از عناصر مهم و اصلی مولّد فرهنگ در كشور ما بوده اند، و گفتار و كردار این قشر دینی، همواره حجت شرعی و مقبول افراد جامعه بوده و هست.

روحانیت در تاریخ ایران، همواره نقش حاملان فرهنگ را داشته و از نظر جایگاه نیز در مقام برجسته ای قرار داشته اند، به گونه ای كه «روحانیت، به عنوان سازمان رهبری كننده مردم و گروهی از افراد هستند...رسالت حوزه های علمیه در مورد فرهنگ سازی: حوزه های علمیه و روحانیت، از عناصر مهم و اصلی مولّد فرهنگ در كشور ما بوده اند، و گفتار و كردار این قشر دینی، همواره حجت شرعی و مقبول افراد جامعه بوده و هست. این ارتباط محكم بین مردم و روحانیت، ایجاب می كند كه نگاهی دقیق تر به نقش حوزه در القای فرهنگ عامه، بیندازیم و فلسفه این امر را نیز می توانیم در سخن حضرت علی ـ علیه السّلام ـ جویا شویم كه فرمودند: «خدایا، ضرورت است كه در زمین تو حجتهایی باشد كه یكی پس از دیگری بر خلقت فرود آیند، تا آنها را به دینت هدایت سازند و علم تو را به آنها فرا دهند تا بدین طریق موالیان تو را از تفرقه و پراكندگی نجات دهند.»(1) اگر چه حجت های واقعی خدا، انبیاء و ائمه اطهارند، ولی در زمان غیبت، علما به عنوان حافظان دین و شریعت اسلامی و جانشینان امام معصوم - علیه السلام- وظیفه هدایت جامعه را بر عهده دارند و مردم وظیفه دارند به آنان مراجعه نمایند و آن حجت غایب خود فرمود: «در حوادث واقعه به راویان حدیث و علما مراجعه كنید»(2) لذا در عصر پر التهاب كنونی، مخصوصاً در دو دهه اخیر انقلاب، همه شاهد این نقش بسیار مؤثر حوزه های علمیه و علمای بزرگوار به ویژه در احیای فرهنگ غنی اسلام و حفظ باورها و معتقدات دینی مردم و استخراج برنامه های دین از كتاب ها و رجال و علمای قدیم بوده ایم. (3) از این روی به جرأت می توان اذعان داشت كه روحانیت در تاریخ ایران، همواره نقش حاملان فرهنگ را داشته و از نظر جایگاه نیز در مقام برجسته ای قرار داشته اند، به گونه ای كه «روحانیت، به عنوان سازمان رهبری كننده مردم و گروهی از افراد هستند كه پیشرفت یا انحطاط جامعه را با روحانیت در ارتباط می دانند.»(4) با این توضیحات، می توان موارد زیر را به عنوان نقش و رسالت حوزه های علمیه در فرهنگ جامعه، مورد اشاره قرار داد:1. دفاع از حریم دین و مقابله با انحرافات:این مورد، اساسی ترین كار ویژه های روحانیت و حوزه های علمیه تلقی می شود. رسالت عظیم حوزه های علمیه در حفظ دین و مقابله با انحرافات بوده است كه خود مهمترین برنامه در امور فرهنگ سازی است، زیرا حفظ فرهنگ دینی از هر گونه گزندی و ارائه درست آن ،خود یك نوع فرهنگ سازی است. امام امت در این باره فرمودند: «تردیدی نیست كه حوزه های علمیه و علمای متعهّد در طول تاریخ اسلام و تشیّع، مهمترین پایگاه محكم اسلام در برابر حملات و انحرافات و كجرویها بوده اند» (5)2. فراهم نمودن زمینه های جامعه پذیری صحیح: جامعه پذیری یعنی آشنا شدن و خو گرفتن یك فرد با ارزش ها و ایستارهای جامعه خویش به گونه ای كه در طی آن آشنایی، این فرد هنجارمند می گردد. بنابراین جامعه پذیری همان انتقال فرهنگی است كه یك فرد خصوصاً در سنین پائین، اندیشه ها و باورهایی را كه به طور مستقیم یا غیر مستقیم به او داده می شود، اخذ نموده و با آن خود را شكل و قالب می بخشد. (6) حوزه های علمیه و علمای دینی با مكانیزم هایی، همچون وعظ، خطابه و تبلیغ، موظف به فراهم نمودن زمینه های لازم برای پذیرش ارزش ها و هنجارهای متعالی اسلام در ابعاد مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، حقوقی و غیره هستند.3. فراهم آوردن زمینه برای اجرای احكام:یكی دیگر از وظایف حوزه های علمیه و نقش انكار ناپذیر آن در فرهنگ سازی جامعه، فراهم آوردن زمینه برای اجرای احكام اسلامی است. این رسالت كه به نوعی فرهنگ سازی و نهادینه شدن ارزش های دینی تلقی می گردد، كراراً از سوی امام امّت ـ رحمة الله علیه ـ مورد تأكید قرار می گرفت، ایشان در جمله ای فرمودند: «خلاصه كلام اینكه ما باید بدون توجه به غرب حیله گر و شرق متجاوز و فارغ از دیپلماسی حاكم بر جهان در صدد تحقق فقه عملی اسلام برآییم و الاّ مادامی كه فقه در كتاب ها و سینه علما مستور بماند، ضرری متوجه جهانخواران نیست.»4. احیای مسجد، به عنوان یكی از مهمترین نهادهای فرهنگ ساز جامعه:از آنجایی كه فضای حاكم بر كشور ما دارای صبغه دینی است، ناخودآگاه از منظر خاستگاه روان شناختی می توان، كشش و گرایش اكثریت مردم رابه سوی آموزه های دینی حس نمود. در این میان، می توان نقش و رسالت عظیم حوزه های علمیه به عنوان پاسداران مواریث عظیم اسلام را اثبات نمودو طبیعی است كه علاقة قاطبه ملت متدین، به سوی روحانیت اصیل متوجه گردد. از این گذشته، با توجه به نقش و جایگاه ویژه «مسجد» به عنوان بزرگترین نهاد دینی و مدنی و سرپرستی آن توسط روحانیت شیعه موجب می شود تا بیش از پیش نقش روحانیت در عرصه فرهنگ و اجتماع ملموس تر گردد، زیرا پایگاه مسجد بزرگترین مكان برای فرهنگ سازی در سطح جامعه است و این پایگاه در اختیار روحانیت است. به تعبیر پروفسور حمید مولانا، صاحب نظر برجسته جهانی در علم ارتباطات «بزرگترین و مردمی ترین شبكه نهادهای مردمی در دنیا، در اختیار روحانیت شیعه در ایران است.» (7)5. ترویج اخلاق حسنه: از این گذشته، بسیاری از میراث های ماندگار فرهنگی دینی ما مدیون حوزه های علمیه و روحانیت شیعه است. كتاب های بزرگی نظیر، مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی، اصول كافی كلینی، من لایحضره الفقیه شیخ صدوق، بحارالانوار، تهذیب الاحكام، و صدها جلد كتاب دیگر كه همگی آن سرشار از اخلاق، معنویت و خود سازی و راهنمای عمل برای زندگی می باشند.» (8) بزرگترین نشانه بر فرهنگ ساز بودن حوزه های علمیه قلمداد می گردد و از همین جاست كه می توان با قاطعیت اعلام نمود كه بخش عمده آثار مكتوب در عرصه فرهنگ متعلق به روحانیت است.6. رهبری دینی: حوزه در تاریخ كشورمان، همواره به عنوان متولی اصلی هدایت دینی در جامعه به حساب می آید و به عبارت دیگر. مرجع رسمی تبیین ارزش ها و تثبیت باورهای دینی و استنباط و افتای احكام عملی روحانیت نیز پس از قرن ها طلوع خورشید اسلام، بوده و خواهد بود. چنانكه در پرتو پرسش های اعتقادی و نیز گفت و شنودهای مذهبی میان ادیان، همواره دیدگاه جامعه به حوزه و روحانیت معطوف گردیده است ،اكنون روحانیت در پرتو همان محوریت دینی خویش توانست، انبوه مردم دین خواه را به دنبال خود گسیل دارد و بالاخره. هدایت و اجرای یك انقلاب مبتنی بر دین را بر عهده بگیرد.

پاورقی:

1. كلینی، اصول كافی، تهران، دارالكتب الاسلامیه، 1388ه‍ ق، ج 1، ص 339.

2. طوسی، الغیبة، چاپ نجف، 1385ه‍ ق، ص 177.

3. فصلنامة اندیشة انقلاب اسلامی، زمستان 82، ص 212.

4. مطهری، مرتضی، ده گفتار، انتشارات صدرا، ص 239.

5. صحیفة نور، ج 21، ص 89.

6. ر.ك: گابریل آلموند و دیگران، چهار چوب نظری برای بررسی سیاست تطبیقی، ترجمه، علیرضا طیب، تهران، مركز آموزش مدیریت دولتی، 1377، فصل 3.

7. فصلنامة اندیشه انقلاب اسلامی، پیشین، ص 88.

8. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، چاپ صدرا، صص 473، 471.

منبع: مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات