از فراغت وقت تا فراغت قلب

بیست و هفتمین حدیث از چهل حدیث حضرت امام خمینی(ره) در خصوص فراغت وقت و فراغت قلب برای عبادت، مراتب حضور قلب و اهمیت عبادت است.

این مبحث با روایتی از امام صادق علیه السلام آغاز می گردد، آن حضرت فرمود:

" در تورات نوشته شده است: ای پسر آدم! برای عبادت من فارغ شو تا قلب تو را مملو از بی نیازی سازم و تو را به طلب خودت واگذار نكنم و بر من است كه راه فقر را بر تو مسدود سازم و دل تو را از خوف خودم پرسازم و اگر برای عبادت من فارغ نشوی دل تو را از اشتغال به دنیا پر سازم . پس از آن فقر تو را مسدود نسازم و تو را به طلب خودت واگذار كنم."

دو امراست كه حضور قلب ایجاد می كند: اول اینكه وقت مشخصی برای عبادت نهاده شود و دوم اینكه اهمیت عبادت به قلب انسان تفهیم گردد.

انسان متعبد و معتقد باید همان طور كه برای كسب و كار ومطالعه و مباحثه وقت مشخصی قرار می دهد، برای عبادت نیز وقت معینی مقرر سازد تا حضور قلب كه اساس عبادت است ایجاد گردد، نه این كه مثلاً نماز با تكلف ادا شود.

امام باقر علیه السلام به زراره فرمود:

" در امر نمازت سستی مكن ، زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام رحلت فرمود: از من نیست كسی كه نمازش را سبك بشمارد. از من نیست كسی كه مست كننده ای بیاشامد. سوگند به خدا كه نزد حوض بر من وارد نمی شود."

همچنین ابوبصیر می گوید: امام كاظم علیه السلام فرمود: " چون زمان وفات پدرم رسید، به من فرمود: پسرم! به شفاعت ما نمی رسد كسی كه نمازش را سبك بشمارد. "

دور شدن از رسول خدا و محرومیت ازشفاعت ائمه علیهم السلام مصیبت بزرگی است. اگر مایل هستی كه از امت رسول الله صلی الله علیه و آله باشی و به شفاعت آنها نائل آیی، باید نسبت به نماز اهتمام ورزی.

خدای متعال و رسول خدا(ص) بی نیاز از عبادات ما هستند؛ اما بیم آن است كه عدم اهتمام به نماز موجب شقاوت ابدی گردد.

فراغت قلب برای عبادت

فراغت قلب ، قلب را برای عبادت اختصاص دادن، از فراغت وقت مهمتر است ، بلكه فراغت وقت مقدمه ای برای فراغت قلب است. فراغت قلب به معنای آن است كه انسان در هنگام عبادت، قلب خود را ازاشتغالات دنیوی فارغ سازد، در حالی كه ما همین كه تكبیرة الاحرام نماز را می گوییم دل خود را سراغ محاسبه و معامله و حساب و كتاب و مطالعه می فرستیم و زمانی به خود می آییم كه به سلام نماز رسیده ایم.

ای عزیز! تو مناجات با خداوند را مانند صحبت با یكی از بندگان بدان. تا زمانی كه با كسی سخن می گویی از غیر او غافل هستی. آیا قدر و منزلت بندگان از قاضی الحاجات بیشتر است؟1 خوب است درعبادت ائمه علیهم السلام دقت كنی. بعضی از آنها در هنگام نماز رنگ مباركشان تغییر می كرد و پشت مباركشان می لرزید و معروف است كه در وقت نماز ، توانستند تیری از پای مبارك امام علی علیه السلام بیرون بیاورند و این دلیل بر توجه آن حضرت به خداوند متعال در هنگام نماز است.

هر گاه انسان اختیار خیال خود را به دست بگیرد و آن را از این كه از این شاخه به آن شاخه بپرد، بازدارد، پس از مدتی آرام می گردد و از توجه به امور متفرقه باز می ماند.

روح عبادت

حضور قلب ، روح عبادت است و عبادت بدون آن قیمتی ندارد. امام باقر و امام صادق علیهما السلام به فضیل بن سیار فرمودند: از نمازت برای تو( بهره ای ) نیست مگر آنچه قلباً به نمازت توجه كردی. پس اگر شخص تمام آن راغلط ادا كند یا از آداب آن غفلت ورزد،( آن عبادت) پیچیده می شود و به روی صاحبش زده می شود."

حضرت علی علیه السلام فرمود:

" هیچ یك از شما در حال كسالت یا چرت زدن به نماز نایستد و از پیش نفس خود اندیشه نكند، زیرا او در محضر پروردگار است و جز این نیست كه برای بنده(بهره ای) از نمازش نیست، مگر آن مقدار كه قلباً به آن توجه كرده است."

رسول اكرم صلی الله علیه و آله فرمود:" خواندن دو ركعت نماز مختصر، اما با تفكر، بهتر از یك شب عبادت است."

مراتب حضور قلب

حضور قلب مراتبی دارد. برخی از مراتب برای اولیای حق است و برخی برای افراد معمولی هم قابل دسترسی است. در یك تقسیم بندی كلی ، حضور قلب به " حضور قلب در عبادت" و "حضور قلب در معبود" تقسیم می شود. مضاف این كه هر قسم از عبادت و ثنای پروردگار مبتنی بر صفتی از خداوند یا اسمی از اسمای حضرت پروردگار است مگر نماز كه ثنای پروردگار است و مبتنی بر همه اسماء و صفات خداوند می باشد و چون چگونگی ثنای ذات پروردگار را ، هیچ كس نمی تواند كشف كند . پس هیچ كس حق تشریع عبادات ندارد جز آنچه خداوند از طریق وحی مشخص كرده باشد.

حضور قلب در عبادت: اجمال قضیه آن است كه شخص ولو به اجمال بداند در حال عبادت مثل وضو، غسل، حج و... ثنای پروردگار می كند و اسمی از اسمای خداوند را می خواند. شیخ عارف مرحوم شاه آبادی، مثل می زند مبنی بر این كه وقتی طفلی قصیده ای در مدح كسی می خواند در حالی كه به معنای آن آگاه نیست، اجمالاً می داند كه مدح كسی می كند، همین مقدار اجمال در آگاهی برای حضور قلب مفید است. برخی از مراتب نازل حضور قلب آن است كه به معنای مطالبی كه در نماز می خواند توجه داشته باشد. مرتبه دیگر آن است كه به بخشی از اسرار عبادت راه یابد.

حضور قلب در معبود نیز مراتبی دارد كه عمدتاً در سه مرتبه متجلی می گردد:

1- حضور قلب در تجلیات افعالی.

2- حضور قلب در تجلیات اسمایی و صفاتی

3- حضور قلب در تجلیات ذاتی

البته هر كس را از عبادات و كیفیات معنوی آن بهره ای است . آنچه برای امام صادق علیه السلام در عبادات حاصل می شود، دیگران از آن بی بهره اند و آن حالی كه برای رسول خدا صلوات الله علیه در عبادت حاصل می شده است، برای هیچ كس ممكن نبوده است.

به امید آنكه با حضور قلب به عبادت معبود بپردازیم ، باشد كه نور عبادت در قلبمان تابیدن آغازد.