"تسهیلات جعاله" بانکی مطـــابق با فــــتــاوای مــراجع

یکی دیگر از تسهیلات بانکی که در نظام بانکداری به عنوان یک ابزار كار آمد مورد استفاده قرار می‏گیرد جعاله است که از ایقاعات محسوب می‌شود، و به موجب آن جاعل (کارفرما) در مقابل انجام عمل معیّن، طبق قرارداد پس از انجام عمل مُلزم به پرداخت جُعل (اجرت) معلوم می‏گردد، طرفی که عمل یا کار را انجام می‏دهد عامل (پیمانکار) نامیده می‏شود.

فرآوری حجت الاسلام تیموری ـ بخش احکام اسلامی تبیان

از طریق استفاده از قرارداد جعاله، برای بانک‌ها امکان گسترش و توسعه در امور مربوط به تولیدات صنعتی و کشاورزی‏، بازرگانی و خدماتی، با تنظیم قرارداد به عنوان عامل یا در صورت نیاز به عنوان جاعل فراهم می‏گردد.

دریافت و پرداخت جُعل طبق قرارداد توسّط بانک‌ها یک‌جا و یا به دفعات به اقساط مساوی و یا غیرمساوی در سررسید یا سررسیدهای مشخّص صورت می‏گیرد، و جُعل دریافتی توسّط بانک‏ها علاوه بر پوشش هزینه‏های انجام شده، حاوی سود معیّن برای بانک است.

جعاله‏های بانکی به طور معمول و مرسوم،‏ تركیبی از دو قرارداد جعاله نسیه و جعاله نقد (یا نقد و نسیه) است كه این دو قرارداد را جعاله اولیه و جعاله ثانویه نیز می‌نامند.

تعریف جُعاله:

جعاله یکی از عقود اسلامیست و عبارت است از التزام شخصی حقیقی یا سازمانی حقوقی به پرداخت اجرت و پاداش معلوم در مقابل انجام عملی، اعم از این که عامل، معین باشد یا نه.

در جعاله، شخص متعهد را "جاعل" و طرف مقابل را "عامل" یا "پیمانکار"، و اجرت را "جُعل" می گویند.

برای مثال شخصی می گوید اگر کسی حیوان یا ماشین را پیدا کرد یا فلان کتاب یا مقاله را تألیف کرد و یا این ساختمان را برای من ساخت و...، فلان مقدار به او اجرت می دهم؛ به این عمل "جعاله" گفته می شود.

اقسام جعاله:

جعاله به اعتبار چگونگی ایجاب و پیشنهاد آن، بر دو قسم است:

1- جعاله خاص: که ایجاب برای شخص معین است و طرف خطاب یک یا چند نفر خاص هستند. مثل این که پدر به فرزند خود بگوید: اگر فلان مسأله را حل کنی هزار تومان به تو خواهم داد.

2- جعاله عام: که در آن هدف جاعل رسیدن به مقصود خود است و برای او فرقی ندارد که توسط چه کسی انجام بگیرد. مثل اینکه بگوید: هر کس فلان کار را انجام دهد، این قدر پاداش می دهم.

عقد جعاله در نظام بانکی کشور ما:

یک نوع از تسهیلات بانكی "وام جعاله" است كه به موجب آن جاعل یا كارفرما در مقابل انجام عمل معین (طبق قرارداد) ملزم به ادای مبلغ یا اجرت معلوم و مشخص می شود.

نحوه اجرای عقد جعاله در بانک:

نحوه اجرای عقد جعاله در مواردی که بانک عامل باشد به این صورت است كه بانک ضمن انعقاد قرارداد با متقاضی، انجام كار مشخصی را قبول می کند. سپس با توجه به شرایط خاص موضوع قرارداد، بانک برحسب مورد تمام یا قسمتی از عملیات اجرایی كار پذیرفته شده را طبق قرارداد دوم به دیگری (شخص حقیقی یا حقوقی) واگذار و به این ترتیب ایفای تعهد می نماید.

این عقد معمولا در بخش های صنعت و معدن، كشاورزی، مسكن و ساختمان، بازرگانی و خدمات مورد استفاده قرار می گیرد.

جعاله ای که هم اکنون در نظام بانکی ما معمولا رایج است، جعاله تعمیر مسکن است که طبق آن فردی که می خواهد منزلش را تعمیر کند به بانک مراجعه می کند تا بانک در مقابل مبلغی که او آن را به صورت اقساطی در آینده به بانک پرداخت می کند، منزل او را تعمیر کند.

منتها بانک مستقیم این کار را انجام نمی دهد بلکه مبلغ را به خود فرد می دهد تا فرد به وکالت از بانک منزل خود را تعمیر کند و در آینده هزینه های مصرفی آن را به صورت اقساطی به بانک بپردازد.

جعاله اولیه (جعاله نسیه):

متقاضی تسهیلات با بانک جعاله‏ای به صورت نسیه اقساطی یا رأسی منعقد می‏کند مبنی بر اینکه بانک کار خاصّی را برای او انجام دهد و جعل را به صورت نسیه اقساطی از او دریافت کند. بنابراین متقاضی تسهیلات جاعل و بانك عامل محسوب می‌شود.

جعاله ثانویه (جعاله نقد یا جعاله نقد و نسیه):

سپس بانک در قرارداد جعاله دیگری که به صورت نقد و گاه به صورت تلفیق از نقد و نسیه است، انجام کار را به عامل دیگری می‏سپارد، در نتیجه منابع بانک به صورت نقد پرداخت شده و به صورت نسیه اقساطی بر می‏گردد، بنابراین بانك جاعل و شخص ثالث عامل محسوب می‌شود.

مقام معظم رهبری، آیات عظام  سیستانی، مكارم شیرازی:

چنانچه بانك در ضمن عقدی مثل صلح با عامل ثانوی شرط نماید كه در صورت تأخیر در انجام عمل بابت هر روز تأخیر مبلغ معیّنی را بپردازد اشكال ندارد (كه آن را شرط فعل می‌نامند)؛ امّا چون ایقاع، شرط بردار نیست، شرط آن در ضمن جعاله ثانویه كه از ایقاعات محسوب می‌شود صورت شرعی ندارد و حكم شرط ابتدایی ر ا دارد.

آیات عظام سیستانی، مكارم شیرازی:

همچنین اگر بانك (چه در ضمن جعاله ثانویه و چه ضمن عقد صلح و مانند آن) با عامل ثانوی شرط نماید در صورت تأخیر در انجام عمل، بابت هر روز تأخیر مبلغ معیّنی به بانك بدهكار باشد و ذمّه وی به آن مبلغ مدیون گردد (كه آن را شرط نتیجه نامند) در هر صورت صحیح نیست، زیرا شرط نتیجه دین آور صورت شرعی ندارد.

گاه مبلغ اعطایی در جعاله اولیه یا ثانویه بانكی تنها در ازای جُعل و حق الزحمه عامل نیست بلكه عملِ عامل نیازمند مَصالح یا مواد اولیه است (مثل بنایی، لوله كشی گاز یا آب ساختمان، ایزوگام پشت بام)،كه بانك پرداخت هزینه مصالح و مواد اولیه مصرفی را نیز متعّهد      می‌شود، لذا مبلغ اعطایی مشتمل بر جُعل عامل و مواد مصرفی است، در چنین مواردی قرارداد مذكور مشتمل بر نوعی از تملیك نیز می‌باشد و لازم است این تملیك در قالب یكی از عقود اسلامی مثل معاوضه یا مصالحه  با رعایت شرایط صحّت آن صورت گیرد.

پی نوشت ها:

[1] تحریر الوسیله، ج2، کتاب الجعاله، از ص512 تا 520 – منهاج الصالحین آیا تعظام خویی، تبریزی، سیستانی، وحید خراسانی، ج 3، کتاب الجعاله – المسائل المنتخبه، ص 187 و 188 ، از م 805 تا 813 – احکام مکاسب، از ص 171 – استفتاء خصوصی از مراجع معظم تقلید – سایت رسمی مراجع معظم تقلید – احکام بانکها و مؤسسات مالی اعتباری و صندوق های قرض الحسنه، از ص 23 تا 27 ، مورد ششم تسهیلات