نویسنده: محمدحسین اطهاری نیکوروان
در مغز هر انسان میلیاردها سلول عصبی یافت می‌شود (در کودکان این سلول‌ها تقریبا دو برابر انسان‌های بالغ می‌باشد.) سلول‌های عصبی در درون خود از الکتریسیته‌ی بسیار اندکی استفاده می‌کنند که پیام‌ها را به سرعت منتقل کنند. براساس قانون فیزیکی اگر درون هر سیمی الکتریسیته جریان داشته باشد اطراف آن محیط الکترو مغناطیسی ایجاد می‌گردد. بر اساس تناوب جریان الکتریکی امواج مغزی شکل می‌گیرند.

برای فهم بهتر طریقه‌ی ایجاد امواج مغزی به‌این مثال توجه فرمایید: ورزشگاهی را در نظر بگیرید که تماشاچیان دو به دو با هم به سخن گفتن می‌پردازند. در صورت داشتن میکروفون بسیار قوی چیزی که شنونده متوجه می‌شود همهمه‌ای نامفهوم و مبهم می‌باشد. اما اگر همه‌ی ورزشگاه با هم جمله‌ای را تکرار کنند آن جمله به شکل واحدی جلوه می‌کند که بسیار مفهوم و مشخص می‌باشد.

سلول‌های عصبی نیز متناظر تماشاچیان هستند. در صورتی که وظیفه‌ی خاصی به فرد ارائه نشود مغز در حالت آرامش می‌باشد و احتمالا امواجی با تناوب نیم تا چهار هرتز دارد (اسم امواج و کاربرد آن‌ها ذیلا معرفی می‌گردد). در صورتی که وظیفه‌ای (مانند حل مساله‌ی ریاضی یا فضایی) به فرد داده شود، امواج در قسمت‌هایی متناسب با وظیفه تغییر می‌کند.

تقسیم‌بندی امواج بر اساس فرکانس تولیدی می‌باشد. البته این تقسیم‌بندی‌ها تاکنون قراردادی می‌باشد و ممکن است در متون مختلف این مرز بندی‌ها تا حدود نیم هرتز تغییر کند.

هر کدام از امواج کارکرد خاص خود را دارند و هیچ یک به تنهایی مفید یا مضر نمی‌باشند.

امواج دلتا

این امواج که طیفی از 0.5 هرتز در ثانیه تا 4 هرتز را در بر می‌گیرند در خواب‌های بسیار عمیق دیده می‌شوند. مغز در این حالت در استراحت مطلق به سر می‌برد و فرد حتی در این حالت خواب نیز نمی‌بیند.

امواج تتا

این امواج بسامدی از 4 تا 8 هرتز را شامل می‌شود. زمانی که فرد در استراحت به سر می‌برد اما خوابی عمیق ندارد شاهد این امواج خواهیم بود. امواج بالای تتا بیشتر با خلسه‌های هیپنوتیزمی در ارتباط می‌باشد.

امواج آلفا

شاید برای شما سوال پیش آمده باشد که چرا آلفا اسم اوین موج در تقسیم‌بندی‌ها نیست؟ جواب این سوال این است که وقتی برای اولین بار امواج کشف گشتند به خاطر ضعف دقت وسایل ثبت کننده هانس برگر (کاشف امواج مغزی) این موج را ابتدائاً کشف کرد. از این رو اسم این موج را آلفا نهاد. این موج به دو بخش امواج آلفای پایین و بالا تقسیم می‌شود: امواج 8 تا 10 هرتز را امئاج آلافی پایین و امواج 10 تا 12 هرتز را امواج آلفای بالا نام نهاده‌اند. آلفای پایین با آرامش، هیپنوتیزم و حالات پیش از خواب در ارتباط است و امواج بالای 10 هرتز بیشتر مسئولیت خلاقیت، کشف راه‌هایی جدید در جل مساله و موسیقی می‌باشد.

در صورتی که در نیمکره‌ی راست جلوی سر موج آلفا بیشتر شود فرد احتمالا به افسردگی دچار می‌باشد.

امواج بتا

امواج بتا دامنه‌ای وسیع دارد. این امواج عموما از 12 هرتز شروع و تا حدود 22 هرتز ( و در برخی منابع تا 30 هرتز) ادامه دارد. از این رو بتا را به سه بخش امواج حسی حرکتی (12 تا 14 هرتز) امواج بتای پایین (14 تا 18 هرتز) و امواج بتای بالا (بالای 18 هرتز) تقسیم نمودند.

امواج حسی حرکتی مسئولیت احساس‌های بدنی ما و حرکت در فضا را به عهده دارند. این امواج بیشتر در قسمت آهیانه‌ای سر یافت می‌گردند و با توجه و تمرکز مرتبط‌اند.

امواج بتا با فرکانس پایین مسئولیت حل مساله‌ی ریاضی، قضاوت‌های اجتماعی و برخی عملکردهای اجرایی (آن دسته از اعمال انسانی که ما را از حیوانات متمایز می‌کند) را عهده‌دار هست.

امواج بتا با فرکانس ‌های بالا بیشتر در حل مساله‌های بغرنج ریاضیات و اضطراب دیده می‌شود. در صورتی که این موج بدون دلیل در مغز غالب باشد فرد دچار یکی از اختلالات اضطراب (مانند وسواس، اضطراب، هراس، حملات پانیک و ...) می‌باشد.

نوروفیدبک چگونه عمل می‌کند؟

نوروفیدبک امواج مغزی را ضبط می‌کند و بنا بر پروتکلی که اتخاذ شده است به این امواج بازخورد می‌دهد. به عنوان مثال کودکی که با بیش فعالی مراجعه می‌کند هر گاه امواج مخصوص توجه را در خود نشان داد با بازخورد کامپیوتر پاسخ می‌گیرد و به شکل زیر آستانه‌ای شرطی می‌شود که در این حالت بماند. شرطی سازی زیر آستانه‌ای بدین معنی ست که فرد نسبت به آنچه یاد گرفته هشیار نمی‌باشد اما عملکردش بهتر می‌شود. 

از آنجا که باز خوردها عموما صوتی (مانند موسیقی) و یا تصویری (مانند فیلم) می‌باشد این روش هیچگونه عارضه‌ی جانبی ندارد.

نوروفیدبک برای چه کسانی خوب است؟

نوروفیدبک یک وسیله‌ی درمانی می‌باشد، بدین معنی که از این روش برای سنجیدن امواج استفاده نمی‌گردد. نوروفیدبک برای بسیاری از افراد مفید خواهد بود. افرادی که می‌خواهند عملکرد بهتری داشته باشند (همچون مدیران، بازرگانان، ورزشکاران، دانشمندان و دیگر افراد) می‌توانند از این روش استفاده نمایند. همچنین به افرادی که از یکی از اختلالات اضطرابی، اختلالات خلقی، بیش فعالی کم توجهی، اوتیسم، ضربه‌ی مغزی و استرس پس از سانحه رنج می‌برند نیز این روش توصیه می‌شود.

پی نوشت:

Restoring the brain : Neurofeedback as an integrative approach to health, Kirk, Hanno W,2016.

The Effectiveness of Neurofeedback Training for Children with Autism Spectrum Disorders, Franziska Eller,2015.

Z Score Neurofeedback: Clinical Applications, Robert W. Thatcher, Joel F. Lubar,2014.

The Neurofeedback Solution: How to Treat Autism, ADHD, Anxiety, Brain Injury, Stroke, PTSD, and More, Stephen Larsen, 2014.