مراحل رشد و نمو و اسلام و روان شناسی

نظریه های مادی روان شناسی معاصر، به هماهنگی بین دو عنصر وراثت و محیط قابل است و در پرتو این نظریه ها رهنمودهای مختلفی نیز درباره بهسازی وراثت و پرورش اجتماعی برای بهره گیری بهتر از دو عنصر فوق در کنترل و تعدیل رفتار انسان و تنظیم آن ارائه شده است. شارع اسلام تصریح به نوعی توارث عرضی دارد که تحت بعضی شرایط و قیود خاص به وسیله محیط رشد می یابد. حال با این دو تعریف کلی، سفارش های شارع مقدس اسلام را درباره بهسازی وراثت و محیط که برگرفته از کتاب اسلام و روان شناسی، نوشته دکتر محمود بستانی و ترجمه محمود هویشم است را برای مطالعه خوانندگان محترم ارائه می نماییم.

توصیه های مربوط به بهسازی وراثت

می توانیم پنج مرحله برای بهسازی وراثت تعیین کنیم که شارع اسلام قبل از هر چیز در باره آنها سفارش و تاکید کرده است و روشن است که این پنج مرحله شامل محیط قبل و بعد از تولد می شود:

1- مرحله انتخاب همسر 2- مرحله انعقاد نطفه 3- مرحله بارداری 4- مرحله آغاز تولد 5- مرحله شیردادن.

مرحله گزینش همسر و انعقاد نطقه و بارداری، پیش از تولد و مرحله بعد از تولد و شیر دادن، بعد از تولد می باشند، ولی تمام دوره های فوق، از وراثت عرضی پیروی می کنند، به طوری که پیروی از دستورهای اسلام ضامن هنجارسازی رفتار آینده فرد می باشد.

1- مرحله گزینش همسر

شارع اسلام بر گزینش همسر پیوسته تأکید فراوان دارد. امام صادق (علیه السلام) مردم را از ازدواج با بعضی اشخاص یا اقوامی که به عذر و پیمان شکنی شناخته شده اند پرهیز داده است و توضیح می دهد، چون در اصل و نژاد آنها، این صفت پیمان شکنی موجود است لذا اثر سوء خود را بر ژن ها خواهد گذاشت. نیز درباره سایر خصوصیات روانی و اخلاقی، مثل حسد، بخل و ترس، امام صادق (علیه السلام) باز هم از ازدواج با اشخاصی که دارای خصوصیات مذکور هستند، برحذر می دارد و می فرماید: فتخیروا لنطفکم: «برای نطفه های خود بهترین را انتخاب کنید.»

باید توجه داشت که تحقیقات مادی، آزمایش های مختلفی را بر روی حیواناتی، مانند اسب، گاو، گوسفند، سگ، موش صحرایی و غیره انجام داده و نتایج مثبتی را در نتیجه ازدواج گزینشی به دست آورده است؛ همان طور که این آزمایش ها در مورد انسان از طریق فرآیند عقیم سازی اجرا شده و به نتایج مثبتی دست یافته است، ولی با این مشکل نیز روبرو بوده که اولا ازدواج گزینشی برای تمام انسان ها امکان پذیر نیست و دیگر این که ملاحظه شده که انسان پاک از ناپاک و انسان ناپاک از پاک تولد یافته است.

حقیقت این است نتایجی که از این قبیل آزمایش ها به دست می آید، بدون آن که آن را به صورت قاعده کلی تعمیم دهیم، با دیدگاه اسلام که وراثت عرضی را مشروط به شرایط قبود خاص می داند، هماهنگی دارد.

2- مرحله انعقاد نطفه

ملاحظه می شود که شارع اسلام بر این مرحله تأکید زیادی کرده و در پیوند با وضعیت و زمان های مختلف رهنمودهای متنوعی ارائه داده است. برای مثال در حالات قاعدگی، احتلام و خضاب بستن، اشاره می کند به این که نزدیکی و مجامعت، آثار نامطلوبی در طول انعقاد نطفه بر جنین بر جای خواهد گذاشت. این آثار نامطلوب به صورت ضایعات عقلی و روانی و جسمی بروز می کند، مانند: روان پریشی یا دیوانگی و روان نژندی مثل تمایلات پرخاشگرانه، و نیز کوری، کرولالی، بیماری های پوستی و جذام و... از جمله سفارش هایی که در منع آمیزش به هنگام قاعدگی شده یکی اشاره به ضایعات جسمی بعدی است که از این پرسش و پاسخ، موضوع روشن می شود.

تری هولاء المشوهین فی خلقهم؟ آیا اینان را که چنین بد سیرت و کریه المنظر هستند می بینی؟ قلت نعم: عرض کردم، بلی قال (علیه السلام) هولاء الذین یانون نسائهم فی الطث: اینان کسانی هستند که در ایام قاعدگی با زنان خود نزدیکی می کنند در مورد آمیزش بعد از احتلام و قبل از غسل کردن، به ضایعه عقلی روان پریشی و یا جنون اشاره می کند و می فرماید: یکره ان یغشی الرجال المراء حتی یغتسل من احتلامه، فان فعل یخرج الولد مجنونا آمیزش مرد با زن پس از احتلام و قبل از غسل جنابت پسندیده نیست، چرا که اگر این عمل را انجام دهد فرزندش مجنون متولد می شود.

در مورد خضاب بستن، حدیث بعدی به عارضه زن صفتی یا خنثی شدن جنین اشاره دارد و می فرماید: لا تجامع اهلک و انت مختصب فان رزقت ولداء کان مخنئا: با همسر خود در حالی که خضاب بسته ای آمیزش مکن، چرا که اگر فرزندی نصیب شود، مخنث با زن صفت می شود.

نکته قابل ملاحظه در توصیه های یاد شده این است که: اولا نباید این نصوص را بیانگر حتمی بودن آن عوارض دانست بلکه احتمال این که از طریق همزمانی ایجاد ضایعه کنند، وجود دارد همچنان که از این سخن امام (علیه السلام) روشن می شود: فان قضی بینکما ولد...: اگر بین شما فزندی مقدر شود... یعنی اگر تشکیل نطفه با این حالات همزمان باشد. ثانیا حتی در صورت همزمانی، احتمال بروز عوارض سلبی بر جنین وجود دارد، نه بروز قطعی و حتمی، و این نکته از کلام امام (علیه السلام) درباره بعضی از آمیزش ها روشن می شود: فانه (یتخوف) علی ولد من یفعل ذلک بالخیل: خیل یا دیوانگی را بر فرزند کسی که این عمل را انجام می دهد، خوف دارم. یعنی احتمال دارد که پدیده جنون بر جنین عارض شود، بنابراین عوارض مذکور جزئی از علل و اسباب می باشند، نه همه علل و اسباب بروز چنین آثاری.

حال که حرص و تلاش شارع اسلام را در امر بهسازی و تداوم در ابقای نسل خالص و عاری از هر گونه نقص و آلودگی یافتیم، متوجه می شویم که تمام راه های کنترل را نیز نشان داده و بر ضرورت پیشگیری از هر گونه احتمالی که ممکن است آثار سلبی و نامطلوبی بر جای گذارد، پافشاری کرده است با وجودی که تحذیرات مذکور علل و اسباب نهفته در بروز ضایعات مختلف را توضیح می دهد، اما با این همه علم پزشکی به دلیل عدم درک اسرار تشریعی آن، پیوسته از تشخیص علت این تحذیرات مخصوصا در ارتباط با وضعیت ها در ارتباط با وضعیت ها و زمان های یاد شده عاجز بوده است به هر صورت سفارش های مذکور به زمان محدودی (لحظه انعقاد نطفه) مربوط می شود و بعد از این مرحله، سفارش ها در حوزه دیگری قرار می گیرند به نام مرحله بارداری.

3- مرحله بارداری

این مرحله از نظر بهسازی نسل حائز اهمیت فراوان است، شارع اسلام سفارش های گوناگونی را برای دوره بارداری مقدم شمرده است که بیشتر روی تغذیه مادر باردار و انعکاس اثر آن بر خصوصیات روانی، عقلی و جسمی جنین دور می زند.

در بررسی های مادی، این مرحله به سبب تأثیرات بیوشیمیایی مهم تغذیه مادر و اثرات آن بر توانایی های عقلی جنین و دیگر توانایی هایش حائز اهمیت زیادی است. نیز در روایات اسلامی بر تغذیه و تأثیر آن بر خصوصیات عقلی، روانی و جسمی جنین تأکید دارند، از جمله تغذیه یا شیر است. امام حسن بن علی (علیه السلام) به نقل از حضرت رسول (صلی الله علیه واله وسلم)می فرماید: اطمعوا حبالاکم اللبان فان الصبی اذغذی فی بطن امه باللبان: اشتد عقله...: به زنان باردار خود شیر بنوشانید: جنین اگر در شکم مادر با شیر تغذیه شود عقلش افزایش خواهد یافت...

امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) می فرماید: اطعموا حبالاکم اللبان:فان بک فی بطنها غلام خرج زکی القلب شجاعا و ان تکن جاریه: حسن خلقها و خلقها: به زنان باردار خود، شیر بنوشانید، چرا که اگر فرزند پسری در شکم مادر باشد، پاکدل و شجاع متولد می شود و اگر دختر باشد نیکو صورت و نیکو سیرت می شود.

4- مرحله آغاز تولد

این مرحله، بعد از تولد است و از عوامل موثر بهسازی نسل محسوب می شود و روشن است که طول این مرحله کوتاه است و معمولاً با تغییرات جسمی و روانی همراه است و تغذیه لازم مادر در این مرحله، نقش تعیین کننده صفات و خصوصیات کودک را بر عهده دارد و به همین مناسبت شرع اسلام در این دوره مادر را به استفاده از روش خاصی از تغذیه (تناول خرما) فرا می خواند که بر بردباری کودک که صفتی مزاجی است تأثیر دارد و رسول اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) در این باره فرموده است: لاتا کل نفساء یوم تلد، الرطب، فیکون غلاما: الا کان حلیما وان کانت جاریه، کانت حلیمه: زنی که در دوره آغاز تولد، رطب تناول کند، چنانچه فرزندش پسر باشد حلیم و بردبار می شود، اگر هم دختر باشد حائز همین صفت خواهد شد.

بدیهی است که خصوصیت حلم از بارزترین مصادیق شخصیت بهنجار محسوب می شود و نشانه ای از توانایی بر ضبط و کنترل انفعالات است به کار بستن چنین دستوراتی به معنای آماده کردن کودک برای اصلاح هر چه بیشتر شخصیت آینده اش است.

5- مرحله شیردادن

این مرحله نیز بعد از تولد است و بیشترین اهمیت را از نظر تغذیه سالم و پاک برای کودک دارا می باشد و تغذیه کودک در این دوره به شیر منحصر می شود و به جهت اهمیت فراوانی که این مرحله دار است و تأثیراتی که بر خصوصیات عقلی و روانی کودک می گذارد، شارع اسلام بیشترین تأکید را بر آن دارد و اهمیت آن را در بهسازی نسل از مراحل سابق بیشتر می داند.

این دستورها را می توان به موارد زیر خلاصه کرد:

اولا تعیین نوع شیری که باید کودک با آن تغذیه شود انیا تعیین صفات مختلف عقلی و روانی مادر که در شخصیت کودک موثر می باشند.

در مورد نوع شیری که باید کودک تغذیه کند، بطور کلی شارع اسلام اشاره به تغذیه با شیر مادر می کند، از این نظر که از غیر آن بهتر است، چنان که می فرماید: لیس للصبی خیر من لین ؟؟؟ برای شیرخوار هیچ شیری بهتر از شیر مادرش نیست. این یک دستورالعمل تربیتی است که باید به کار بسته شود، زیرا عدم مجوز استفاده از شیر غیرمادر را می توان به اعتبارآلودگی های محیط و یا محیط خانوادگی وی دانست در حالت مجاز شمردن هم، به دقت و توجه در نوع شیر شدیداً سفارش می کند و می فرماید: دقت در سلامت و پاکی شیر به دلیل تأثیر فرد شیردهنده، بر رفتار کودک ضروری است، یکی از این دستورالعمل ها این است که می فرماید: انظروا من یرضع اولادکم فان الولد یشب علیه: نگاه کنید چه کسی به کودکان شما شیر می دهد، چرا که فرزندان شما بر طبق آن رشد می کنند.

روایتی که در زیر می آید اشاره به شیر اشخاص سابق الذکر دارد و توجه والدین کودک را نسبت به پرهیز دادن از این قبیل شیرها جلب می کند و صریحا فرد شیردهنده را از شرابخواری و سایر ماکولات حرام، مثل گوشت خوک منع می کند. این روایت والدین کودک را خطاب قرار می دهد و می فرماید: لاتذهب بولدک الی بیوتهن: فرزندت را به خانه ایشان مبر. این روایت به اولیای کودک توصیه می کند که فرزند خود را در خانه چنین زنانی شیرده رها نکنند. تا مبادا همزمانی بین شیردهی و شرابخواری و نیز خوردن گوشت خوک وجود داشته باشد.

اما فرایند پرورش اجتماعی یا عنصر محیط، از آن جا که وظیفه عبودیت و بندگی فقط از طریق پرورش تحقق می بابد، لذا توصیه های اسلام به نوعی دیگر بدان متوجه است؛ این پرورش به دو مرحله تقسیم می‌شود:

الف- مرحله قبل از بلوغ ب- مرحله بعد از بلوغ

ملاحظه می شود که شارع اسلام با استفاده از الفاظ پاداش و تنبیه یا تکلیف و عدم آن، در فرایند پرورش اجتماعی، از این دو مرحله نام می برد و آنچه از نظر اسلام فاقد اعتبار است مرحله قبل از بلوغ از لحاظ عدم تأثیر پاداش و تنبیه است.

اما جدای از محدوده ی تکلیف و عدم آن، شارع اسلام بین این دو مرحله، مرحله دیگری قرار داده که مشابه مرحله بلوغ در اصطلاح روان شناسان است که آن نیز از نظر اهمیت تربیتی و تأثیر آن بر شخصیت آینده کودک، از مرحله قبل از تکلیف تبعیت می کند و به این ترتیب آنچه ما در بررسی های روان شناسی ملاحظه می کنیم، پرورش از طریق دو مرحله کودکی و بلوغ انجام می گیرد، و این همان چیزی است که ما را به تعمق و ژرف نگری دیدگاه اسلام متوجه می سازد.

---

منبع : ماهنامه کودک شماره 127